Verschillen
Dit geeft de verschillen weer tussen de geselecteerde revisie en de huidige revisie van de pagina.
Beide kanten vorige revisie Vorige revisie Volgende revisie | Vorige revisie | ||
topografie [2016/04/30 16:55] jan [2.4. Andere topografische afbeeldingen, zoals op prentbriefkaarten en reclame-materiaal] |
topografie [2025/02/28 18:13] (huidige) zaanlander |
||
---|---|---|---|
Regel 1: | Regel 1: | ||
+ | ==== Topografie ==== | ||
+ | Letterlijk: plaatsbeschrijving. Onder topografie wordt de nauwkeurige voorstelling van een landstreek, een plaats, een terrein en dergelijke verstaan. De topografie kan zijn vastgelegd in geschriften, | ||
+ | === 1. Cartografie Oudheid === | ||
+ | |||
+ | |||
+ | Uit de prehistorie is geen cartografie bekend. Grottekeningen in Zuid-Frankrijk en Noord-Spanje laten voorstellingen van de jacht zien; zou daarbij het jachtterrein zijn aangeduid, dan zou men dit kunnen beschouwen als primitieve topografie. De behoefte bijzonderheden van een bepaald gebied af te beelden ontstond zodra de mens zich ging verplaatsen, | ||
+ | |||
+ | Een andere aanleiding was de wens om grondbezit vast te leggen. Door één en ander zijn wellicht de eerste, nog uiterst eenvoudige, geografische afbeeldingen ontstaan, die misschien bestonden uit een in steen of bot gekraste tekening. | ||
+ | |||
+ | === De oude wereld === | ||
+ | |||
+ | De oudste cartografie is voorzover bekend aangebracht op kleitabletten en bevat enkele van de voornaamste steden van Mesopotamië. Zo stelt een kleitablet uit omstreeks 3800 voor Christus het noorden van Mesopotamië voor. | ||
+ | |||
+ | Doordat de Egyptenaren en later ook de Grieken gebruik maakten van het vergankelijke papyrus, bleven uit hun culturen nauwelijks cartografische tekeningen bewaard. Van de Egyptenaren is alleen een plattegrond van een Nubische goudmijn bewaard gebleven, van de Grieken zijn slechts kaarten bekend uit latere bewerkingen en uit de beschrijvingen van Herodotus en Strabo. | ||
+ | |||
+ | Ondanks dit zeer beperkte materiaal heeft men kunnen concluderen dat wiskundige kennis de basis vormde van deze vroege cartografie. Een zeer oude, alleen uit beschrijvingen bekende kaart wordt toegeschreven aan de Griek Anaximander van Milete (([[https:// | ||
+ | |||
+ | De planisfeer van Erathostenes van Cyrene(([[https:// | ||
+ | |||
+ | De Romeinen waren minder geïnteresseerd in wetenschappelijke geografie dan in praktisch bruikbare kaarten voor hun bestuurders. Hun kaarten beperkten zich tot militaire verbindingswegen of heerbanen, noodzakelijk ten gevolge van de grote uitgestrektheid van het Rijk. Zij gaven de voorkeur aan directe waarnemingen in het veld, uitgevoerd door een gespecialiseerde eenheid van landmeters ook wel gromatici genoemd. Hierdoor ontstonden kaarten die enigszins doen denken aan die in de tegenwoordige reisgidsen. Overigens is de enige nog bekende kaart van dit type, de Tabula Peutingeriana(([[https:// | ||
+ | |||
+ | === De Middeleeuwen === | ||
+ | | ||
+ | * de wereldkaart van Edrisi of al-Indrisië, | ||
+ | * de Ebstorfer wereldkaart van omstreeks 1240 (([[https:// | ||
+ | * de Hereford wereldkaart(([[https:// | ||
+ | * de Psalterkaart(([[https:// | ||
+ | * de wereldkaart van Pomponius Mela 1417(([[https:// | ||
+ | |||
+ | === Verdere ontwikkeling van de cartografie in de Nederlanden. === | ||
+ | |||
+ | In de 16e eeuw en de eerste helft van de 17e eeuw kwam de cartografie tot grote bloei. De uitvinding van de boekdrukkunst in de 15e eeuw maakte snelle verspreiding van het werk van Ptolemaeus mogelijk. Deze kaarten bleken al spoedig ontoereikend voor de geografen en reizigers uit de Renaissance. De kennis van de aarde nam geleidelijk toe en de grondslagen werden gelegd voor nieuwe theorieën over geografische projecties. | ||
+ | |||
+ | Van de 16e-eeuwse cartografen dienen vooral te worden genoemd: | ||
+ | * Gerard De Kremer Mercator(([[https:// | ||
+ | * Abraham Ortelius(([[https:// | ||
+ | * Jacob van Deventer(([[https:// | ||
+ | |||
+ | In navolging van dit drietal verwierven de cartografen uit de lage landen overal ter wereld grote faam. Aanvankelijk geschiedde dit vanuit Antwerpen, later vanuit Amsterdam. | ||
+ | |||
+ | Het hoogtepunt van de Nederlandse cartografie was | ||
+ | * het werk van Willem Jansz. Blaeu(([[https:// | ||
+ | * Joan Blaeu](([[https:// | ||
+ | * Ludovici Guicciardini(([[https:// | ||
+ | * Frans Hogenberg(([[https:// | ||
+ | * Jodocus Hondius(([[https:// | ||
+ | * Nicolaas Visscher(([[https:// | ||
+ | * Het atlaswerk van Cornelis Danckerts (1603-1656). | ||
+ | |||
+ | Vervolgens zette de ontwikkeling van de cartografie zich voort met de uitvinding en toepassing van waarnemingssystemen, | ||
+ | |||
+ | === 1.1. Vroege en latere kaarten van Nederland === | ||
+ | Op de hiervoor genoemde Romeinse Tabula Peutingeriana lopen door het land van de Bataven twee wegen, een noordelijke en een zuidelijke, waarbij een aantal plaatsnamen is opgenomen zoals | ||
+ | * Lugduno - Katwijk, | ||
+ | * Albanianus - Alphen aan den Rijn, | ||
+ | * Lauri - Woerden, | ||
+ | * Ni gropullo - Zwammerdam en | ||
+ | * Noviomagum - Nijmegen. | ||
+ | De Oude Rijn is opgenomen onder de naam Fluvius Rhenus en de Maas heet Fluvius Batavus. Het duurde zeer lang voor de lage landen opnieuw in kaart werden gebracht. De vroegste kaarten, althans de oudste die bekend zijn, dateren uit het begin van de 16e eeuw. Aangenomen wordt dat middeleeuwse handschriften wel kaarten hebben bevat, maar die zijn verloren gegaan. | ||
+ | |||
+ | Door grondig onderzoek van bodemgesteldheid en landschap konden historisch geografen in de 20e eeuw reconstrueren hoe de denkbeeldige kaart van ons gebied er in de prehistorie en de Middeleeuwen heeft uitgezien. | ||
+ | * De Catalaanse Wereldkaart van [[https:// | ||
+ | * Ook op de handschriftkaart van Petrus Roselli (Mallorca, 1462) komen plaatsnamen langs de Nederlandse kust voor. Bijzonder is dat op deze kaart al drie meren in Noord-Holland zijn te onderscheiden, | ||
+ | * Bekend is ook de Cusanus-kaart, | ||
+ | * In verband met de viering van het Heilig Jaar in Rome, 1500, trokken pelgrims uit het noorden naar de heilige stad. Zij konden gebruik maken van de Romweg-kaart, | ||
+ | |||
+ | == 1.1.1. Kaarten van Noord-Holland en Kennemerland == | ||
+ | |||
+ | Wie de huidige satellietfoto' | ||
+ | |||
+ | Ook [[https:// | ||
+ | * In 1578 verscheen op verzoek van de steden Dordrecht, Haarlem en Gouda een kaart van Holland, getekend door Hans Liefrinck. | ||
+ | * In 1621 volgde een wandkaart van Holland en Utrecht op 22 bladen door [[https:// | ||
+ | * In 1680 bracht [[https:// | ||
+ | |||
+ | Er volgden enkele clandestiene plagiaat-drukkken. Ook de kaart van het [[baljuw|Baljuwschap]] van Kennemerland door Gerrit Drogenham (1718-1726) komt wat de Zaanstreek betreft overeen met die van Jan Janszoon Dou. In de loop der eeuwen werden veel kaarten van Noord-Holland of gedeelten ervan vervaardigd. Zo bleek aan het eind van de 18e eeuw de behoefte aan een kaart van de Bataafse Republiek. Men constateerde toen dat de regionale kaarten op zeer verschillende manier tot stand waren gekomen en zag in dat goede cartografie één en dezelfde grondslag vereiste. | ||
+ | |||
+ | Besloten werd tot één systeem van landelijke driehoeksmeting; | ||
+ | |||
+ | Pas in 1853, is op last van de toenmalige Provinciale Staten van Noord-Holland een provinciekaart vervaardigd door Cornelius Groll, ingenieur-verificateur van het kadaster. Deze kaart oogstte overigens veel kritiek. | ||
+ | |||
+ | Het duurde tot 1875 alvorens een nieuwe grote kaart van de provincie verscheen, vervaardigd door Heinrich Ferdinand Puls. Inmiddels was toen ook de Gemeente-Atlas van Nederland verschenen, naar officiële bronnen bewerkt door Hugo Suringar. In het vierde deel werd Noord-Holland behandeld in 139 kaarten, waaronder die van alle Zaangemeenten. Dit kaartboek is in 1971 in facsimile heruitgegeven in Zaltbommel. Bijzondere vermelding verdient de kaart die Mr. Gerrit de Vries Azn. in 1864 na bestudering van oude oorkonden reconstrueerde van Hollands Noorderkwartier in 1288. De hiervoor genoemde kaart van Beeldsnijder uit 1575 diende De Vries als uitgangspunt; | ||
+ | |||
+ | Voorts bestaat er nog een kaart van het Hollands Noorderkwartier in 1300, door Anton Albert Beekman, blad 1 uit de Geschiedkundige Atlas van Nederland uit 1916. Evenals op de kaart van De Vries zijn de Zaanlanden duidelijk weergegeven, | ||
+ | |||
+ | In opdracht van het Hoogheemraadschap Noordhollands Noorderkwartier is de kaart van Beekman recentelijk met nieuw ontdekte gegevens aangevuld en heruitgegeven. Ter begeleiding verscheen van de hand van Herman Lambooij het boek Getekend land (Wormerveer 1987). | ||
+ | |||
+ | == 1.1.2. Kaarten van de Zaanstreek == | ||
+ | Tot halverwege de 16e eeuw zijn geen authentieke kaarten van de Zaanstreek bekend. De middeleeuwse ontginningen van het veengebied, sinds de 10e en 11e eeuw uitgevoerd, vertonen een regelmatige structuur van evenwijdige kavelsloten. Enige landmeetkundige bedrevenheid moet vereist zijn geweest om die ontginning zo systematisch tot stand te brengen. De opzichters, waarschijnlijk de geestelijkheid, | ||
+ | |||
+ | De oudste specifieke kaart van ons gebied is de ' | ||
+ | |||
+ | Vergelijking met moderne kaarten brengt vele, aan de toenmalige nog primitieve methoden van landmeting te wijten, onjuistheden en onnauwkeurigheden aan het licht. Op de ingekleurde [[https:// | ||
+ | |||
+ | Vooral de enorme omvang van het IJ en het Wijkermeer en de weergave van de eilanden De Hoorn, De Waard en Ruigoord vallen op, evenals de grootte van het buitendijkse land, zoals De Kaag, Buitenhuizen, | ||
+ | |||
+ | Een latere uitgave, het kaartboek van 1750, bevat 16 kaarten, niet in kleur, met o.a. een overzichtskaart van de Zaanstreek. Bijzonder interessant is de [[https:// | ||
+ | |||
+ | Bekend is ook de [[https:// | ||
+ | |||
+ | In 1930 verscheen een kaart van de Zaanstreek met zijn fabrieken en overgebleven molens als uitgave van de VVV. In 1967 tekende F. Michels een gekleurde panoramische kaart van de Zaanstreek, met daarop de aanduiding van alle belangrijke gebouwen. De Coentunnelweg is er nog in aanleg op aangegeven, evenals de nieuwe wijken van Zaandam, zoals Peldersveld, | ||
+ | |||
+ | Aan het begin van de jaren '80 verscheen de eerste Falkplan-Suurland kaart van Zaanstad, in samenwerking met de VVV. De zevende druk verscheen in 1989; in elke druk werden steeds de stadsuitbreidingen en andere wijzigingen aangebracht. | ||
+ | |||
+ | == 1.1.3. Kaarten van de Zaan en de Zaanerven == | ||
+ | Uit de 16e eeuw zijn geen specifieke kaarten van alleen de Zaan bekend. De oudste kaart waarop de [[https:// | ||
+ | |||
+ | Van grote historische waarde is het [[https:// | ||
+ | |||
+ | Het kaartboek bevat 62 met de hand ingekleurde terreinkaarten in Westzaandam, | ||
+ | |||
+ | Het boek diende als bewijsstuk bij processen, dikwijls om aan te tonen dat de eigenaars van Zaanerven neigden tot vergroting daarvan ten koste van Zaanwater. In 1649 kwam een kaart tot stand, getekend door Jan Jansz. Backer. Het is een handschrift in kleur, 40 cm hoog en 187 cm lang. Van de erven worden de eigenaren vermeld. Deze kaarten zijn van belang voor de bewoningsgeschiedenis van de Zaanerven: de namen van de eigenaren kunnen vergeleken worden met die in maatboeken en belastingkohieren. | ||
+ | |||
+ | Het fraaie kaartboek uit 1684 van alle landen langs de Zaan, liggend van de duikersluis te Zaandam tot de Bartelsluis te Wormer, is een copie van de kaarten die in 1670 zijn getekend door de landmeters Jan van Heymenberg en Olfert Jansz. de Groot. Het bevat 26 kaarten van de oostkant van de Zaan en werd samengesteld in opdracht van het Hoogheemraadschap en de burgemeesters van Oostzaan en Oostzaandam. Allerlei interessante details zijn weergegeven, | ||
+ | |||
+ | In 1851 verscheen de kaart van de verbinding van het Groot-Noordhollands kanaal met de Zaan door de Kalverpolder gegraveerd door D. Heijse. | ||
+ | |||
+ | In 1946 is door ir. J. P. Smits een kaart samengesteld van de [[https:// | ||
+ | |||
+ | Wat betreft de Voorzaan bevindt zich in het Gemeente-archief van Amsterdam een kaartboek met 30 kaarten, daterend uit 1592-1666. Ze hebben verschillende makers, o.a. Pieter Bruins, Adriaan Ockerse en Jacob Bos, en geven een voorstelling van de landen met wateren om en bij het klooster van de Carthuysers. | ||
+ | Op kaart 27 bijvoorbeeld de Zaander Hem als kartelig, onbedijkt schiereiland. Ook is een deel van het Oostzanerveld te zien, met de aanduiding van de kavels die eigendom waren van het Karthuizer klooster in Amsterdam. Aardig is op de kaarten te zien dat bij de aanleg van de hoge zeedijk de oeverlijn niet is gevolgd. Dat was omslachtig, tijdrovend en te kostbaar, zodat veel land buitendijks bleef. | ||
+ | |||
+ | [[oostwoud|Jacob Oostwoud]] maakte de kaart ' | ||
+ | Verder kunnen worden genoemd: de kaart van het Noordzeekanaal en de verkaveling van het voormalige IJ en Wijkermeer in 1875, bewerkt door G. van der Stok; een kaart van het kanaal door ' | ||
+ | |||
+ | == 1.1.4. Kaarten van dorpen en bannen == | ||
+ | |||
+ | De oudste specifieke kaart van Assendelft, maar ook van de Zaanstreek, is de ' | ||
+ | |||
+ | Detail van een kaart door Gerrit Dircksz. Langedijck en Dirck Gerritsz. Langedijck, 1623. Kaart van de Wijde Wormer in de vorm van een vogel door N. Klaesius, 1624. topografie/ | ||
+ | |||
+ | Het prachtige gekleurde kaartboek van Bartelemeus Simonsz. uit 1590 toont kaarten van Waterland. Op één ervan de Banne van Oostzaan waarop resten van het voormalige pad dat van Oostzaan naar 't Kalf liep en dat voor de oorlog met Spanje nog in gebruik was. Misschien is dit de enige kaart waarop de Zaanse Schans duidelijk is aangegeven. Het Haaldersbroek wordt 't Weiver genoemd. | ||
+ | |||
+ | Lucas Jansz. Sinck tekende een overzichtskaart van de bannen Wormer en Jisp kort na 1612, met aanduiding van de bebouwing en wateren, ook die te Wormerveer. De Wormer Schans is als een soort ster aangegeven. Op de kaart van Schermer, Stermeer, Purmer en Wormer, handschrift van Gerrit Dircksz. en Dirck Gerritsz. Langedijck, 1623 komt de Banne van Oostzaan goed tot zijn recht. Ook hierop nog de resten van het kerkepad naar 't Kalf. | ||
+ | |||
+ | De sloten die op de Wormer uitkomen, zijn met name genoemd. Het kaartboek van Joannes Leupenius, landmeter, gemeten en gecarteerd in 1969, bevat 28 gekleurde kaarten en is één van de fraaiste uit de Zaanse collectie. De werkschetsen zijn bovendien bewaard gebleven. Het bevat een kaart van de gehele banne Oostzaan en vele deelkaarten, | ||
+ | Op een afbeelding van Jisp komt het hele dorp voor. Op 25 december 1717 waren er zware overstromingen. De Zaanstreek en vooral Assendelft hadden het zwaar te verduren. Een ' | ||
+ | |||
+ | Zeer gedetailleerd is de kaart van Oostzaandam, | ||
+ | |||
+ | J .van der Meer Jzn. tekende de kaart van Zaandijk, gecopieerd door T. Monsieur Mz. in 1824, waarop alle landerijen, fabrieken, woningen en andere gebouwen. | ||
+ | In 1871 verscheen de Gemeente-Atlas van Nederland door J. Kuijper, met in het vierde deel Noord-Holland. Hierin staan de plattegronden van de Zaanse gemeenten afgedrukt, met het beeld van de bebouwing en het slotenpatroon. Voorts het verloop van de spoorlijn en het geprojecteerde Noordzeekanaal. Oppervlakten en aantallen bewoners worden per gemeente vermeld. | ||
+ | |||
+ | Verder worden nog genoemd: de plattegrond van Zaandam, 1903; idem 1935, door J. A. Gruijs; kaart van Krommenie door H.J.M. Schoo, arts, 1910. Zie verder de kadastrale kaarten. 1.4. | ||
+ | |||
+ | == 1.1.5 Kaarten van het eiland De Hoorn, de Dam, polders en droogmakerijen == | ||
+ | Dat er in het IJ eilanden lagen, lijkt in de loop der tijd te zijn vergeten. De grootste waren 'De Hoorn' en ' | ||
+ | |||
+ | De Wijde Wormer, in 1626 drooggemalen, | ||
+ | |||
+ | De Enge Wormer, drooggelegd in 1638, is gecarteerd door Jan Jansz. Backer. De ' | ||
+ | |||
+ | Claes Vastertsz. Stierp tekende in 1648 de fraai ingekleurde ' | ||
+ | |||
+ | Op de kaart van de Kalverpolder, | ||
+ | |||
+ | Het [[haaldersbroek|Haaldersbroek]] staat er in z'n geheel op en alle molens aan de Kalverringdijk zijn met name genoemd. C.K. Klots tekende naar opmeting van E. de Waart in 1850 een kaart van de Veenpolder te Assendelft. De polder van 308 bunders was drie jaar eerder drooggemaakt. Zie verder topografische kaarten, 1.3. en kadastrale kaarten l.4. | ||
+ | |||
+ | |||
+ | == 1.1.6. Plattegronden van straten, paden, vaarten en sloten == | ||
+ | De hier bedoelde plattegronden zijn meestal onderdelen van de kadastrale kaarten. zie 1.4. In de kaartverzameling van het Gemeente-archief zijn voorts talrijke kaarten aanwezig, afkomstig van secretarieën en bedrijven van de eerdere Zaanse gemeenten. Verder berusten kaarten van bepaalde onderwerpen zoals riolering, demping van sloten enz. in object-dossiers. Van Zaandam komen veel straatplattegronden voor in het archief ' | ||
+ | [[kerssens|D. Kerssens]] verzorgde in 1980 een alfabetische inventaris met naamsverklaringen. | ||
+ | |||
+ | == 1.1.7. Plattegronden van kerken, kerkhoven, gebouwen en huizen == | ||
+ | Olfert Jansz. de Groot tekende in 1678 een plattegrond van de Oostzijderkerk in Zaandam, met het kerkhof en de omliggende huizen. Doordat zowel in de kerken als op de kerkhoven begraven werd en men registratie van de graven wenste, waren plattegronden van deze aard niet ongebruikelijk. De begrafeniswet van 1869 maakte begraven in de kerk onmogelijk. De grafstenen in de Zaanse kerken zijn in 1931 beschreven door mr. Paul Constant Bloys van Treslong Prins en mr. J. Belonje in ' | ||
+ | |||
+ | Van de volgende kerken en/of kerkhoven zijn plattegronden bekend: | ||
+ | * Oostzijderkerk Zaandam, 1755, | ||
+ | * Westzijderkerk Zaandam, 1664, 1754, | ||
+ | * hervormde kerk Koog, 1824, | ||
+ | * idem Zaandijk. o.m. 1800, | ||
+ | * idem Wormerveer, o.m. 1784, | ||
+ | * kerkhof 't Kalf (AC. Bleys. z.j.), | ||
+ | * Haaldersbroek. z.j. vlak voor 1887, | ||
+ | * St. Odulphuskerk Assendelft; 1888. | ||
+ | |||
+ | Plattegronden zijn meestal onderdeel van een heel pakket bouwtekeningen. Ze zijn bewaard gebleven van bijvoorbeeld gemeentehuizen en NS-stations. | ||
+ | In het ' | ||
+ | |||
+ | === 1.2. Landmeetkunde === | ||
+ | |||
+ | De westerse landmeetkunde berustte aanvankelijk op geschriften van Romeinse ' | ||
+ | |||
+ | De driehoeksmeting in het horizontale vlak (trigonometrie) bleef tot in de 15e eeuw onbekend. Met behulp van een aaneenschakeling van op een terrein uitgezette driehoeken, een driehoeksnet, | ||
+ | |||
+ | Het oudste gedrukte leerboek van de landmeetkunde was in 1513 het in Brussel uitgegeven 'Die warachtige const der geometryen, leerende hoe men allerhande breydden, lengten, dieten en hoochen der velden, beemden, bossche, berge mete sal'. Het was echter de Fries Gemma Frisius Jemme Reinerz. die door een publikatie in 1533 bekend raakte als ' | ||
+ | |||
+ | |||
+ | === 1.3. De topografie als uitvloeisel van de werkzaamheden van de Topografische Dienst === | ||
+ | |||
+ | Topografische bureaus zijn altijd militaire instellingen geweest. De huidige dienst ressorteert onder het ministerie van Defensie en is eigenlijk ontstaan in 1815 als Dienst Militaire Verkenningen. Deze organisatie groeide uit tot een volwassen karteringsdienst. Rond 1988 verhuisde de Topografische Dienst van Delft naar Emmen. De dienst heeft tot taak de vervaardiging van zo gedetailleerd mogelijke kaarten waarin ' | ||
+ | Op de kaart uit 1854 de Zaanstreek, met het IJ vóór de inpoldering. Het is de eerste kaart waarop de streek zo exact wordt weergegeven, | ||
+ | |||
+ | De bibliotheek van de Topografische Dienst in Emmen is voor publiekelijk toegankelijk en beschikt over meer dan 200.000 oude en recente topografische kaarten die geraadpleegd en eventueel gefotokopieerd kunnen worden. Van 1865 af verscheen de ' | ||
+ | |||
+ | | ||
+ | |||
+ | | ||
+ | |||
+ | |||
+ | === 1.3.1 De luchtcartering | ||
+ | |||
+ | |||
+ | Moderne cartografie is ondenkbaar zonder gebruik van luchtfoto' | ||
+ | |||
+ | De opnamen zijn gratis ter inzage in de fototheek van de Topografische Dienst te Emmen. De oudste verticale opnamen van de Zaanstreek dateren uit 1937 en geven een goed overzicht van de vooroorlogse bebouwing. Bewaard gebleven zijn ook opnamen van de geallieerde luchtmacht uit 1944. Verder zijn er van de Zaanstreek opnamen uit 1958, 1961, 1964, 1971 en later. In de handel is de Foto-atlas van Noord-Holland Deel 1990, met verticaal gemaakte foto's van ongeveer 3800 m hoogte, waarbij een reeks duidelijke zwartwit-fotos van de Zaanstreek. | ||
+ | |||
+ | === 1.3.2. Satellietfotografie === | ||
+ | |||
+ | Als verworvenheid van de ruimtevaart kan de aarde worden gefotografeerd als planeet. Voor het eerst in 1969 werd door het Russische ruimtestation Sonde-7 een opname gemaakt van een groot deel van het aardoppervlak op 70.000 km afstand. Daarmee kwam een proces op gang waarmee de aarde in zijn geheel fotografisch kon worden vastgelegd. | ||
+ | |||
+ | De Apollo 11 fotografeerde onze planeet op 150.000 km afstand, de observatie en technologie-Satelliet ERTS-I, Earth Resources Technology Satellite 1, later hernoemd als Landsat 1 de eerste satelliet uit het Landsatprogramma, | ||
+ | |||
+ | === 1.4. Kadaster === | ||
+ | |||
+ | In feite is het huidige kadaster door een decreet van Napoleon tot stand gekomen. Doel was een rechtvaardiger grondbelasting en meer rechtszekerheid betreffende de eigendommen. Na opmetingen en vervaardiging van kaarten sinds 1817 is het kadaster in 1832 van praktische betekenis geworden. De grondslagen van de kadastrale administratie zijn de ' | ||
+ | |||
+ | Minuutplans zijn de oudste getekende kaarten van het kadaster, waarop alle gronden met woningen, erven, wegen en wateren zijn ingetekend, meestal 1:2500 of 1:1250. De percelen hebben een eigen nummer. Het aantal plans varieert per gemeente. De oorspronkelijk aanwijzende tafels zijn registers bij de minuutplans. Er staan zaken in vermeld zoals naam, beroep en woonplaats van eigenaren of vruchtgebruikers, | ||
+ | |||
+ | In het Gemeente-archief bevinden zich tal van kadastrale kaarten en gegevens van alle Zaanse gemeenten. De waarde ervan is van groot belang voor historisch onderzoek, omdat de situatie is weergegeven vóór de radicale ruimtelijke veranderingen die na omstreeks 1850 hun beslag kregen. | ||
+ | |||
+ | Evenals in andere provincies is in Noord-Holland een Stichting Kadastrale Atlas opgericht, met als doelstelling de publikatie per gemeente van de kadastrale minuutplans en de bijbehorende lijsten van percelen en eigenaren. De Zaanstreek komt in het begin van de jaren '90 aan bod. | ||
+ | |||
+ | === 1.5. Kaartgebruik met betrekking tot de Ruimtelijke Ordening === | ||
+ | |||
+ | Ruimtelijke ordening is een overheidstaak met betrekking tot de structurering en bestemming van de bodem en de coördinatie van het gebruik ervan; anders gezegd: de organisatie van de ruimte waarin wij leven. De ruimtelijke ordening is een studie-object van de planologie en leidde tot planologische regelingen, lokale structuur- en bestemmingsregelingen onder meer structuur- en bestemmingsplannen en regionale plannen waaronder streekplannen. Bij deze regelingen en plannen behoort dikwijls uitgebreid kaartmateriaal dat zowel cartografisch als topografisch veel informatie biedt. | ||
+ | |||
+ | Zo zijn de tekeningen van bestemmingsplannen, | ||
+ | |||
+ | === 2. Het topografisch aspect van de beeldende kunst === | ||
+ | |||
+ | == 2.1. Inleiding == | ||
+ | |||
+ | Uit de teken- en schilderkunst en uit de grafische kunst zijn tot ver in de 17e eeuw slechts zeer weinig topografische afbeeldingen van de Zaanstreek bekend. Aan weerszijden van een portret van [[donk|Martinus Duncanus]] uit 1541 komt een dorpsgezicht van Wormer voor, waarin de middeleeuwse kerk domineert. Het is één van de weinige afbeeldingen van een kerk van vóór de Reformatie. | ||
+ | |||
+ | Bekend is ook de gravure waarmee [[saenredam|Jan Saenredam]] in 1596 een tafereel rond de kerk van Assendelft vastlegde (zie de afbeelding van een detail op blz. 618). Zijn zoon, [[saenredam1|Pieter Saenredam]], | ||
+ | |||
+ | Dat er niet meer materiaal voorhanden is, zou mede het gevolg kunnen zijn van de verwoestingen in de [[spaanse|Spaanse tijd]], van 1572 tot 1574. Alle sporen van het Katholicisme, | ||
+ | |||
+ | De 17e-eeuwse Hollandse schilders, zoals Vermeer, Van Goyen, Haverkamp en vele anderen, legden allerlei topografische beelden vast, maar de hoewel toch al rijke Zaanstreek was niet bij hen in trek. Misschien hing dit ook samen met zuinigheid en gebrek aan traditie van de Zaanse kooplieden: zij hebben geen opdrachten verstrekt. | ||
+ | |||
+ | === 2.2. 18e-eeuwse dorpsgezichten, | ||
+ | |||
+ | Gelukkig is de Zaanstreek in de 18e eeuw door vele kunstenaars vastgelegd, vooral in prenten. Hierdoor kan men zich een beeld vormen van de historisch-topografische aspecten van ons gebied. Onder anderen: | ||
+ | * Jan de Beijer' | ||
+ | * [[bulthuis|Jan Bulthuis]], Van Bulthuis zijn 17 tekeningen in de collectie opgenomen, waarvan sommige door bekende graveurs op de plaat zijn gezet. Acht gravures naar zijn tekeningen zijn als illustraties gebruikt in [[loosjes|Adriaan Loosjes]] ' | ||
+ | * Simon Fokke raakte bekend door een gravure van ijsvermaak op de Zaan, die werd opgenomen in Le Francq van Berkhey' | ||
+ | * Hendrik de Leth werd bekend door zijn gravures van Zaanse kerken, begin 18e eeuw. | ||
+ | * L. Oomhein, Van Oomhein zijn drie fraaie olieverfschilderijen op paneel bekend, een nauwkeurig beeld van de feesten te Zaandam ten gevolge van de Vrede van Aken (1749), een Zaangezicht met de molens De Ooievaar en De Wachter (1756) en een gezicht op Wormerveer; het laatste bevindt zich in het Molenmuseum in Koog. | ||
+ | * Cornelis Pronk, Van Pronk zijn in de verzameling in het Gemeente-archief 12 tekeningen opgenomen, de meeste uit 1728. | ||
+ | * Jacobus Stellingwerff aka Jacob Jansz maakte o.a. dorpsgezichten van Zaandam, Wormerveer, Assendelft, Wormer, Jisp en Oostzaan. | ||
+ | * Hendrik Tavenier' | ||
+ | * H. de Winter tekende onder meer de hervormde kerken van Krommenie, Krommeniedijk (1745), Assendelft, Knollendam, Westzaan en Oostzaan. | ||
+ | |||
+ | Hun werk, alsook dat van verscheidene anonieme kunstenaars, | ||
+ | [{{ http:// | ||
+ | |||
+ | === Westzijderol === | ||
+ | |||
+ | Een uniek document is de Westzijderol omschreven als De huizen van Westzaandam, | ||
+ | |||
+ | Bijzonder boeiend zijn de afbeeldingen van historische optochten. Er bestaan twee verschillende ingekleurde gravures van zulke optochten in Jisp, namelijk uit 1697 en 1766. De eerste (' | ||
+ | |||
+ | In 1788 werd in Krommenie een optocht ter gelegenheid van de 40e verjaardag van Willem V gehouden. Een zeer gedetailleerde prent herinnert daaraan. Naast de optocht is er een panoramisch beeld van het dorp op zichtbaar, waarin 70 gebouwen zijn te onderscheiden. In het onderste deel van de prent worden gegevens als namen en beroepen, vermeld over de personen die in de stoet meeliepen. | ||
+ | |||
+ | === 2.3. Topografie van de Zaanstreek in de kunst van de 19e en 20e eeuw === | ||
+ | |||
+ | Het aantal schilders en tekenaars dat na de 18e eeuw het landschap en de gebouwde omgeving in de Zaanstreek heeft vastgelegd is zó uitgebreid, dat het ondoenlijk is een overzicht te geven. In tegenstelling tot bij de hiervoor behandelde 18e-eeuwse prenten is ook geen gericht verzamelbeleid gevolgd, zodat het in topografisch opzicht interessante werk zeer verspreid is geraakt. | ||
+ | |||
+ | Na de eerste helft van de 19e eeuw is bovendien de fotografie van belang geworden, met als gevolg dat schilder- en prentkunst voor de vastlegging van topografische bijzonderheden feitelijk minder betekenis kregen. Het is niet toevallig dat juist sinds die tijd, te beginnen met het impressionisme, | ||
+ | |||
+ | Niettemin is door een aantal kunstenaars de Zaanstreek zeer getrouw in beeld gebracht. De hier volgende opsomming van enkele namen is willekeurig en geeft slechts een beperkt beeld van degenen die ook topografisch werk leverden: | ||
+ | * [[kruijver|Jan Kruijver]], | ||
+ | * [[engel|Freek Engel]], | ||
+ | * [[bolding|Cees Bolding]], | ||
+ | * [[ouwejan|Remmet Ouwejan]], | ||
+ | * [[jansen1|Willem Jansen]], | ||
+ | * [[mars|Frans Mars]], | ||
+ | * [[woudt_gerrit_nicolaas|Gerrit Woudt]], | ||
+ | * [[jong2|Gerrit de Jong]], | ||
+ | * [[stuurman1|Ties Stuurman]] en | ||
+ | * [[groenhart|Jan Groenhart]]. | ||
+ | |||
+ | Van de buitenlandse schilders die de Zaanstreek vastlegden worden [[Monet|Claude Monet]], [[https:// | ||
+ | |||
+ | Het door Frans Mars in 1947 voltooide [[molendiorama|molendiorama]], | ||
+ | |||
+ | Door [[ouwejan|Remmet Ouwejan]] is in de jaren '30 een reeks van honderden nauwkeurige pentekeningen van vooral Zaanse woningen bijeengebracht in de tweedelige uitgave Zaans Schoon, fraai uitgegeven door drukkerij Meijer te Wormerveer. De boekjes Wandeling door Oost- en West-Zaandam (Zaandam 1963) en Wandeling door Koog aan de Zaan en Zaandijk (Zaandam 1964) bevatten stads- en dorpsgezichten van het begin der 20e eeuw, getekend en van beschrijvende tekst voorzien door [[woudt_tames|Tames Woudt]] | ||
+ | | ||
+ | === 2.4. Andere topografische afbeeldingen, | ||
+ | |||
+ | De prentbriefkaart of ansicht is voortgekomen uit de gewone briefkaart, die in 1871 in Nederland door wijziging van de postwet is ingevoerd. Algemeen wordt aangenomen dat de Duitser Schwarz de geïllustreerde briefkaart heeft uitgevonden. In Nederland ontstond de prentbriefkaart in 1883. Naast kaarten met bloemdessins zijn in dat jaar kaarten met afbeeldingen van de Wereldtentoonstelling in Amsterdam uitgegeven. | ||
+ | |||
+ | In 1892 kon den door een nieuwe wijziging van de postwet ook particulieren prentbriefkaarten uitgeven. De uitgevers N.J. Boon te Amsterdam en J.M. Schalekamp te Buiksloot worden als eerste verspreiders van topografische kaarten genoemd. De oudste prentbriefkaarten van de Zaanstreek dateren van omstreeks 1895. | ||
+ | |||
+ | De blauwe-tegeltjeskaarten van de firma H.J. Kleinman & Co. behoren tot de oude en zeldzame kaarten van de streek. In 1899 maakte de firma S. Bakker Jz. te Zaandijk al reclame voor ansichtbriefkaarten, | ||
+ | |||
+ | Andere Zaanse uitgevers van prentbriefkaarten waren | ||
+ | * A. Altink, Krommenie; | ||
+ | * W. Busch, Zaandam; | ||
+ | * Jac. Dekker Gzn., Zaandam; | ||
+ | * I. Heijnis Tsz.. Zaandijk; | ||
+ | * A. Kuijken Azn., Zaandijk; | ||
+ | * P. Nieuwstad, Koog; | ||
+ | * A.C. Ooms, Zaandam; | ||
+ | * P. Out, Koog; | ||
+ | * P.N. Sombroek, Zaandam; | ||
+ | * D. Spaander, Wormerveer; | ||
+ | * Zaansche Prentbriefkaarten-Handel, | ||
+ | Deze opgave is niet compleet. | ||
+ | |||
+ | Ook door vele niet in de Zaanstreek gevestigde uitgevers zijn kaarten van de streek in omloop gebracht. Na de Eerste Wereldoorlog ging de productie van fotografische kaarten steeds meer die van gedrukte kaarten vervangen. Was er aanvankelijk nog sprake van kleine oplagen, door toename van het toerisme ontstond in zekere zin een massa-productie van prentbriefkaarten. Vele streekgenoten gingen de kaarten verzamelen, er zijn verschillende zeer grote collecties. | ||
+ | |||
+ | Ook in het Gemeentearchief Zaanstad bevindt zich een grote verzameling van voornamelijk oudere kaarten. Niet onvermeld mogen blijven de sinds 1971 verschenen boekjes betreffende Zaanse gemeenten in oude ansichten, die zeer gewild waren. De serie werd aangevuld door boekjes 'Kent u ze nog?' | ||
+ | |||
+ | == 2.4.1. Albumplaatjes, | ||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | Met albumplaatje' | ||
+ | |||
+ | Het meest bekend zijn de Verkade-albumplaatjes. Na een tweetal sprookjes-albums zijn de eerste echte albums door de firma Verkade in 1906 op de markt gebracht. In totaal zijn 27 Verkade-albums met te zamen ruim 3800 plaatjes verschenen. Door hun voortreffelijke kwaliteit behoren deze uitgaven terecht als belangrijke cultuuruiting te worden gesignaleerd. Hoewel verscheidene albums topografisch materiaal bevatten, betreft dit niet de Zaanstreek, maar de IJssel, de Vecht, de Zuiderzee enz. | ||
+ | |||
+ | Wél Zaanse afbeeldingen bevatten albums van de firma' | ||
+ | |||
+ | Het was van het begin van de 20e eeuw tot de jaren '50 niet ongebruikelijk dat Zaanse bedrijven hun briefpapier lieten voorzien van gelithografeerde of in staalstempeldruk uitgevoerde afbeeldingen van hun fabrieksgebouwen. Daarvoor zijn fraaie tekeningen vervaardigd, | ||
+ | |||
+ | === 3. Het topografische aspect in de fotografie === | ||
+ | |||
+ | [{{ : | ||
+ | |||
+ | Daguerre geldt sindsdien als uitvinder van de fotografie, hoewel de Engelsman W.H.F. Talbot er al vijf jaar eerder in was geslaagd beelden op te nemen op met zilvernitraat geprepareerd papier. Talbot wist ook de voordien lange belichtingstijden te bekorten. De eerste topografische daguerrotypieën zijn weergaven van huizen en straten in Parijs. | ||
+ | |||
+ | De fotokunst verspreidde zich snel. Beelden die eerder door schilders werden vastgelegd, verschenen nu in fotografie. In de jaren '50 van de 19e eeuw kwam de industrialisering hiervan op gang. Een voorbeeld hiervan wordt gevormd door de stereofoto' | ||
+ | |||
+ | De fotografie is sindsdien steeds verder geperfectioneerd. Niet alleen in de optische toerusting van de camera' | ||
+ | |||
+ | === 3.1. De oudste topografische foto's van de Zaanstreek === | ||
+ | |||
+ | |||
+ | Op 9 augustus 1858 woedde een grote brand aan de Gedempte Gracht en de Westzijde in Zaandam. Hiervan zijn twee stereofoto' | ||
+ | |||
+ | |||
+ | == 3.1.1. De foto`s van Jan Breebaard == | ||
+ | |||
+ | [[breebaard_jan|Jan Breebaard]] heeft een belangrijke bijdrage geleverd aan het vastleggen van topografische beelden van de Zaanstreek. Hij deed dat nog juist voor onze omgeving tengevolge van de 19e-eeuwse industrialisatie ingrijpend veranderde. Zowel zijn foto's van het straatbeeld als bijvoorbeeld zijn opnamen van Zaanerven zijn hierdoor van grote historisch-topografische betekenis. | ||
+ | |||
+ | Interessant zijn ook zijn foto's van de aanleg en de opening van de spoorlijn Amsterdam-Uitgeest, | ||
+ | |||
+ | Over het leven en de fotografie van Jan Breebaard schreef [[woudt_jan_pieter|Jan Pieter Woudt]] het boekje 'De Zaanstreek belicht, 1863-1878' | ||
+ | == 3.1.2. Overige foto's tot 1900 == | ||
+ | |||
+ | De fotograaf Klaas van Vliet Wzn. uit Krommenie, die ongeveer tezelfdertijd, | ||
+ | == 3.1.3. De oudste molenfoto' | ||
+ | |||
+ | Op een foto, gemaakt door de gebroeders Binger, 1860, is een deel van de Westzijde afgebeeld, waarop meelmolen De Ruiter zichtbaar is. Deze opname is de oudste waarop een Zaanse molen voorkomt. De meelmolen is in 1865 gesloopt. Andere oude foto's zijn die van De Groene Jager, Koog, gesloopt 1868 en De Hobbezak, Zaandijk, eveneens in 1868 gesloopt. Sindsdien zijn er honderden foto's van de industriemolens gemaakt; in de 20e eeuw is dat aantal door de ontwikkeling van de amateurfotografie onvoorstelbaar groot geworden. Vele verzamelaars van molenfoto' | ||
+ | === 3.2. De fotografie in boeken, fotoboeken etc.=== | ||
+ | |||
+ | In 1911 verscheen onder auspiciën van de Kamer van Koophandel en met steun van de gemeente Zaandam het grote fotoboek 'De Zaansche handel en nijverheid' | ||
+ | === 3.3. Het bewegende beeld; film en videofilm === | ||
+ | |||
+ | |||
+ | De oudste films met topografische beelden van de Zaanstreek stammen uit de jaren '20. In het Gemeente-archief Zaanstad bevinden zich ondermeer films van een zeilweek uit 1922, 'De Zaanstreek 1927', en ' | ||
+ | ==== 4. Het topografische aspect op museale voorwerpen, tegeltableaus e.d. ==== | ||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | Tegeltableau (detail | ||
+ | van een zitbank) in | ||
+ | het kantoor van Jari | ||
+ | Dekker bi', 1928. | ||
+ | De voormalige iii- | ||
+ | srallari' | ||
+ | port van steenkool | ||
+ | maakt deze afbeel- | ||
+ | ding destemeer ge- | ||
+ | dateerd. | ||
+ | |||
+ | Koekrrommel met | ||
+ | de molens De Ko- | ||
+ | perslager en Het | ||
+ | Leven re Zaandijk, | ||
+ | omstreeks 1910. | ||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | Op bijvoorbeeld houten sleden, schooltassen, | ||
+ | mels, serviesgoed en andere voorwerpen van aardewerk komen topografische voorstellingen van de Zaanstreek voor. De meeste van deze voorwerpen zijn te vinden in de Zaanlandsche Oudheidkamer te Zaandijk en het Molenmuseum in Koog. Andere bevinden zich in particuliere verzamelingen, | ||
+ | (afgebeeld in De Zaende, 1949). Van bijzondere, ook topografische, | ||
+ | |||
+ | ==== 5. De historisch-topografische atlas van hetGemeente-archief Zaanstad ==== | ||
+ | [[honig_jacob_janszoon_jr|Jacob Honig Jsz. Jr.]] (1816-1870) legde een grote verzameling boeken, prenten en ander historisch materiaal betreffende de Zaanstreek aan. Hij breidde de eigen collectie uit door aankoop van bestaande verzamelingen van G. van Orden en J. Schreuder, maar liet ook menig gebouw of Zaangezicht tekenen door de archivaris van Alkmaar, C.W. Bruinvis. Nog bij zijn leven stelde hij zich voor dat het zeer omvangrijke door hem bijeengebrachte materiaal zou dienen als aanzet van een ' | ||
+ | |||
+ | De verzameling werd na zijn dood uitgebreid door zijn zoon, J.J. Honig en tenslotte in 1892 geschonken aan de gemeente Zaandijk, die in dat jaar in het gemeentehuis de Zaanlandsche Oudheidkamer opende (zie voor de ontwikkeling hiervan bij [[oudheidkamers]]). Van o.m. het topografisch van belang zijnde bezit verscheen in 1917 een gedrukte catalogus onder de titel '// | ||
+ | |||
+ | Deze catalogus bevat 937 nummers. De verzameling is nadien zeer belangrijk uitgebreid door schenkingen en gestadig aankopen van prenten en kaarten op veilingen e.d.. Evenals de Zaanlandsche Oudheidkamer stond deze collectie steeds onder beheer en toezicht van de ' | ||
+ | |||
+ | Na de vorming van Zaanstad (1974) en de realisatie van een ruim, goed geklimatiseerd en veilig Gemeente-archief in Koog (Hoogstraat 34) werd de gehele collectie | ||
+ | |||
+ | * a) de verzameling van de hiervoor genoemde Zaanlandsche Oudheidkamer: | ||
+ | - Kaarten en plattegronden; | ||
+ | - Afbeeldingen, | ||
+ | - Prenten en tekeningen die betrekking hebben op het Baljuwschap, | ||
+ | - Historieprenten; | ||
+ | - Czaar Peter en het Czaar-Peterhuisje te Zaandam; | ||
+ | - Portretten van personen van betekenis, die aan de Zaan geboren zijn, geleefd hebben of tot de Zaan in betrekking hebben gestaan; | ||
+ | - Klederdrachten, | ||
+ | - Molens enz. en handel en nijverheid; | ||
+ | - Wapens van gemeenten, geslachten, zegels van gemeenten, kerken en families; | ||
+ | - Verzameling prentbriefkaarten, | ||
+ | - Verzameling foto' | ||
+ | |||
+ | Bij deze collectie zijn gevoegd: | ||
+ | |||
+ | * b) de historisch-topografische verzamelingen ontstaan uit de heemkundi ge verzameling van de voormalige gemeente Zaandam en andere voormalige gemeenten: | ||
+ | - Kaarten en plattegronden, | ||
+ | - Kadastrale kaarten; | ||
+ | - Kaarten uit uitbreidings- of bestemmingsplannen enz.; | ||
+ | - Verborgen kaarten die zich in dossiers bevinden, zoals de dossiers over straten en wegen, over bouwvergunningen en over aan- en verkoop van onroerend goed; | ||
+ | - Prenten, tekeningen enz.: | ||
+ | - Prentbriefkaarten, | ||
+ | |||
+ | Verder berusten in beide collecties ongeveer 8.500 glasnegatieven en 5.000 andere negatieven, waarvan voor het bezoekende publiek desgewenst tegen betaling, afdrukken kunnen worden gemaakt. Het lijkt dienstig hier te vermelden dat voor de illustraties van deze encyclopedie dankbaar is geprofiteerd van het bij het Gemeente-archief Zaanstad berustende materiaal. De verzamelingen zijn onder toezicht, gratis te bekijken en te raadplegen. | ||
+ | |||
+ | D. Kerssens | ||
+ | |||
+ | Bovenstaand artikel is door de eindredactie samengevat uit een veel uitgebreider manuscript, waarvan een boekuitgave wordt nagestreefd. | ||
+ | |||
+ | == Literatuur == | ||
+ | |||
+ | (voor zover niet in de tekst vermeld): | ||
+ | * J.C. Besteman en A.J. Guiran. De middeleeuwse bewoningsgeschiedenis van Noord-Holland boven het IJ en de ontginning van de veengebieden, | ||
+ | * | ||
+ | * | ||
+ | * | ||
+ | * | ||
+ | * | ||
+ | * | ||
+ | * Grote Bosatlas, 50e druk, Groningen 1988; | ||
+ | * | ||
+ | * H.J. Haverkate, | ||
+ | * prof. dr. Marcus Willem Heslinga e.a., Nederland in kaarten, verandering van stad en land in vier eeuwen cartografie. Ede/ | ||
+ | * | ||
+ | * K. Kalkwiek, Het middeleeuwse wereldbeeld, | ||
+ | * prof.dr.ir. C. Koeman, Geschiedenis van de cartografie van Nederland, zes eeuwen land en zeekaarten en stadsplattegronden, | ||
+ | * dr. Albertus Johannes Kolker, De kaart van Holland door Joost Jansz., 1575, opnieuw uitgegeven, Purmerend 1971; | ||
+ | * | ||
+ | * prof. dr. Ferdinand Jan en drs. Menno-Jan Kraak, Cartografie, | ||
+ | * Ir. Persman, De voorgeschiedenis van de uitgave in 1853 van de kaart van de provincie | ||
+ | * A. Scharf, uit de geschiedenis van de fotografie, Amsterdam-Brussel 1980; | ||
+ | * | ||
+ | * Gary Schwartz en Marten Jan Bok, Pieter Saenredam, de schilder in zijn tijd, ' | ||
+ | * | ||
+ | * | ||
+ | * D. de Vries, Kaarten met geschiedenis, | ||
+ | * |