Verschillen

Dit geeft de verschillen weer tussen de geselecteerde revisie en de huidige revisie van de pagina.

--- topografie [2025/02/28 17:33]
zaanlander
+++ topografie [2025/02/28 18:13] (huidige)
zaanlander
@@ Regel 15: / Regel 15: @@
 Doordat de Egyptenaren en later ook de Grieken gebruik maakten van het vergankelijke papyrus, bleven uit hun culturen nauwelijks cartografische tekeningen bewaard. Van de Egyptenaren is alleen een plattegrond van een Nubische goudmijn bewaard gebleven, van de Grieken zijn slechts kaarten bekend uit latere bewerkingen en uit de beschrijvingen van Herodotus en Strabo.
-Ondanks dit zeer beperkte materiaal  heeft men kunnen concluderen dat wiskundige kennis de basis vormde van deze vroege cartografie. Een zeer oude, alleen uit beschrijvingen bekende kaart wordt toegeschreven aan de Griek Anaximander van Milete(([[https://nl.wikipedia.org/wiki/Anaximander|Anaximander van Milete]])), levend in de 6e eeuw voor Christus. Andere Grieken ontwierpen een planisfeer, waarbij de ligging van de verschillende geografische eenheden werd bepaald door hun afstand tot een denkbeeldige lijn.
+Ondanks dit zeer beperkte materiaal heeft men kunnen concluderen dat wiskundige kennis de basis vormde van deze vroege cartografie. Een zeer oude, alleen uit beschrijvingen bekende kaart wordt toegeschreven aan de Griek Anaximander van Milete (([[https://nl.wikipedia.org/wiki/Anaximander|Anaximander van Milete]])), levend in de 6e eeuw voor Christus. Andere Grieken ontwierpen een planisfeer, waarbij de ligging van de verschillende geografische eenheden werd bepaald door hun afstand tot een denkbeeldige lijn.
 De planisfeer van Erathostenes van Cyrene(([[https://nl.wikipedia.org/wiki/Eratosthenes|Erathostenes van Cyrene]])), 275-194 voor Christus, toonde al verrassend nauwkeurig de omtrekken van de oude wereld. De Griekse cartografie vond haar hoogtepunt in het werk van Claudius Ptolemaeus(([[https://nl.wikipedia.org/wiki/Claudius_Ptolemaeus|Claudius Ptolemaeus]])) van Alexandrië rond het begin van de jaartelling tussen 90 en 168. Hij maakte voor het eerst gebruik van eenvoudige kegelprojectie. De wereldkaart van Ptolemaeus bestond uit 26 regionale kaarten. Nog in de 15e en 16e eeuw bouwden de cartografen voort op de kennis van Ptolemaeus.
@@ Regel 68: / Regel 68: @@
 == 1.1.1. Kaarten van Noord-Holland en Kennemerland ==
-Wie de huidige satellietfoto's van Noord-Holland vergelijkt met de 16e-eeuwse kaarten van [[https://nl.wikipedia.org/wiki/Christiaan_Sgroten|Christiaan 's Grooten]] omstreeks 1530-1603 en [[beeldsnijder|Joost Janszoon Beeldsnijder]] of Bilhamer omstreeks 1540-1590, constateert met bewondering dat deze vroege cartografen ondanks al hun beperkingen een beeld schiepen van onze provincie aan het einde van de 16e eeuw. Het waren duidelijke overzichtskaarten, op kleine schaal en vooral 's Grooten nog verre van perfect. Beeldsnijder verschafte meer topografische gegevens. Volgens Pontanus gaf Alva omstreeks 1571 Beeldsnijder opdracht deze kaart te maken ten behoeve van de Spaanse oorlogsvoering. Hoewel dit aannemelijk wordt geacht is hiervan geen nader bewijs gevonden. Verscheidene latere auteurs hebben zich op de kaart van Beeldsnijder gebaseerd of lieten hem nagenoeg ongewijzigd reproduceren ([[honig_jacob_janszoon_jr|Jacob Honig Janszoon jr]] in Geschiedenis der Zaanlanden 1849 en  J. Vredenduin Pz. in Geschiedenis van de Banne Westzaanen 1903.
+Wie de huidige satellietfoto's van Noord-Holland vergelijkt met de 16e-eeuwse kaarten van [[https://nl.wikipedia.org/wiki/Christiaan_Sgroten|Christiaan 's Grooten]] omstreeks 1530-1603 en [[beeldsnijder|Joost Janszoon Beeldsnijder]] of Bilhamer omstreeks 1540-1590, constateert met bewondering dat deze vroege cartografen ondanks al hun beperkingen een beeld schiepen van onze provincie aan het einde van de 16e eeuw. Het waren duidelijke overzichtskaarten, op kleine schaal en vooral 's Grooten nog verre van perfect. Beeldsnijder verschafte meer topografische gegevens. Volgens Pontanus gaf Alva omstreeks 1571 Beeldsnijder opdracht deze kaart te maken ten behoeve van de Spaanse oorlogsvoering. Hoewel dit aannemelijk wordt geacht is hiervan geen nader bewijs gevonden. Verscheidene latere auteurs hebben zich op de kaart van Beeldsnijder gebaseerd of lieten hem nagenoeg ongewijzigd reproduceren ([[honig_jacob_janszoon_jr|Jacob Honig Janszoon jr]] in Geschiedenis der Zaanlanden 1849 en Jan Vredenduin Pz. in Geschiedenis van de Banne Westzaanen 1903.
 Ook [[https://nl.wikipedia.org/wiki/Johannes_le_Francq_van_Berkhey|Le Francq van Berkhey]] gebruikte voor zijn zesdelige studie van de natuurlijke historie van Holland (1769-1779) de kaart van Beeldsnijder als voorbeeld.
@@ Regel 77: / Regel 77: @@
 Er volgden enkele clandestiene plagiaat-drukkken. Ook de kaart van het [[baljuw|Baljuwschap]] van Kennemerland door Gerrit Drogenham (1718-1726) komt wat de Zaanstreek betreft overeen met die van Jan Janszoon Dou. In de loop der eeuwen werden veel kaarten van Noord-Holland of gedeelten ervan vervaardigd. Zo bleek aan het eind van de 18e eeuw de behoefte aan een kaart van de Bataafse Republiek. Men constateerde toen dat de regionale kaarten op zeer verschillende manier tot stand waren gekomen en zag in dat goede cartografie één en dezelfde grondslag vereiste.
-Besloten werd tot één systeem van landelijke driehoeksmeting; de opdracht daartoe werd in 1778 gegeven aan baron C.R.T. Krayenhoff. Het laatste blad van zijn Chow-topografische kaart der Noordelijke provinciën verscheen in 1823, in 1829 volgde een gewijzigde herdruk. In 1825 was toen al een nieuwe kaart van het Hoogheemraadschap verschenen van de hand van de landmeter en architect C. M. Klijn. Een moderne gedetailleerde kaart van de provincie bestond toen nog niet.
+Besloten werd tot één systeem van landelijke driehoeksmeting; de opdracht daartoe werd in 1778 gegeven aan Baron Cornelis Rudolphus Theodorus Krayenhoff. Het laatste blad van zijn Chow-topografische kaart der Noordelijke provinciën verscheen in 1823, in 1829 volgde een gewijzigde herdruk. In 1825 was toen al een nieuwe kaart van het Hoogheemraadschap verschenen van de hand van de landmeter en architect Cornelis Willem Maria Klijn. Een moderne gedetailleerde kaart van de provincie bestond toen nog niet.
 Pas in 1853, is op last van de toenmalige Provinciale Staten van Noord-Holland een provinciekaart vervaardigd door Cornelius Groll, ingenieur-verificateur van het kadaster. Deze kaart oogstte overigens veel kritiek.
-Het duurde tot 1875 alvorens een nieuwe grote kaart van de provincie verscheen. vervaardigd door H.F. Puls. Inmiddels was toen ook de Gemeente-Atlas van Nederland verschenen, naar officiële bronnen bewerkt door Hugo Suringar. In het vierde deel werd Noord-Holland behandeld in 139 kaarten, waaronder die van alle Zaangemeenten. Dit kaartboek is in 1971 in facsimile heruitgegeven in Zaltbommel. Bijzondere vermelding verdient de kaart die mr. G. de Vries Az. in 1864 na bestudering van oude oorkonden reconstrueerde van Hollands Noorderkwartier in 1288. De hiervoor genoemde kaart van Beeldsnijder uit 1575 diende De Vries als uitgangspunt; uitvoerig verklaarde hij echter de door hem aangebrachte wijzigingen.
+Het duurde tot 1875 alvorens een nieuwe grote kaart van de provincie verscheen, vervaardigd door Heinrich Ferdinand Puls. Inmiddels was toen ook de Gemeente-Atlas van Nederland verschenen, naar officiële bronnen bewerkt door Hugo Suringar. In het vierde deel werd Noord-Holland behandeld in 139 kaarten, waaronder die van alle Zaangemeenten. Dit kaartboek is in 1971 in facsimile heruitgegeven in Zaltbommel. Bijzondere vermelding verdient de kaart die Mr. Gerrit de Vries Azn. in 1864 na bestudering van oude oorkonden reconstrueerde van Hollands Noorderkwartier in 1288. De hiervoor genoemde kaart van Beeldsnijder uit 1575 diende De Vries als uitgangspunt; uitvoerig verklaarde hij echter de door hem aangebrachte wijzigingen.
-Voorts bestaat er nog een kaart van het Hollands Noorderkwartier in 1300, door A. A. Beekman, blad 1 uit de Geschiedkundige Atlas van Nederland uit 1916. Evenals op de kaart van De Vries zijn de Zaanlanden duidelijk weergegeven, beide kaarten geven een reconstructie van het dijkenstelsel in midden-Noord-Holland.
+Voorts bestaat er nog een kaart van het Hollands Noorderkwartier in 1300, door Anton Albert Beekman, blad 1 uit de Geschiedkundige Atlas van Nederland uit 1916. Evenals op de kaart van De Vries zijn de Zaanlanden duidelijk weergegeven, beide kaarten geven een reconstructie van het dijkenstelsel in midden-Noord-Holland.
 In opdracht van het Hoogheemraadschap Noordhollands Noorderkwartier is de kaart van Beekman recentelijk met nieuw ontdekte gegevens aangevuld en heruitgegeven. Ter begeleiding verscheen van de hand van Herman Lambooij het boek Getekend land (Wormerveer 1987).
 == 1.1.2. Kaarten van de Zaanstreek ==
- Tot halverwege de 16e eeuw zijn geen authentieke kaarten van de Zaanstreek bekend. De middeleeuwse ontginningen van het veengebied, sinds de 10e en 11e eeuw uitgevoerd, vertonen een regelmatige structuur van evenwijdige kavelsloten. Enige landmeetkundige bedrevenheid moet vereist zijn geweest om die ontginning zo systematisch tot stand te brengen. De opzichters, waarschijnlijk de geestelijkheid, zullen naar wordt aangenomen, wel schetsplannen hebben gemaakt, hoe eenvoudig ook. Helaas zijn deze verloren gegaan. Verwezen wordt naar specialistische literatuur over dit onder werp door prof. dr. G. Borger, dr. J.K. de Cock en [[Verkade|dr. Margaretha Verkade]] Zie ook de trefwoorden [[Archeologie]], [[Landschap]] en [[Ontginning]]
+ Tot halverwege de 16e eeuw zijn geen authentieke kaarten van de Zaanstreek bekend. De middeleeuwse ontginningen van het veengebied, sinds de 10e en 11e eeuw uitgevoerd, vertonen een regelmatige structuur van evenwijdige kavelsloten. Enige landmeetkundige bedrevenheid moet vereist zijn geweest om die ontginning zo systematisch tot stand te brengen. De opzichters, waarschijnlijk de geestelijkheid, zullen naar wordt aangenomen, wel schetsplannen hebben gemaakt, hoe eenvoudig ook. Helaas zijn deze verloren gegaan. Verwezen wordt naar specialistische literatuur over dit onderwerp door Prof. Dr. Guus Johan Borger, dr. J.K. de Cock en [[Verkade|dr. Margaretha Verkade]] Zie ook de trefwoorden [[Archeologie]], [[Landschap]] en [[Ontginning]]
 De oudste specifieke kaart van ons gebied is de '[[https://www.geldersarchief.nl/bronnen/archieven/?mivast=37&mizig=210&miadt=37&miaet=1&micode=0382&minr=37971059&miview=inv2&milang=nl|Caerte van Lande tot Assendelft]]' door Symon Meeusszoon van Edam uit 1554. Op de al genoemde kaart van Beeldsnijder (zie 1.1.1) zijn behalve wat plaatsnamen alleen de dijken, voornaamste wegen en wateren aangegeven. Het buitendijkse land is wel duidelijk waarneembaar. De verkaveling is grof weergegeven, maar lang niet overal.
@@ Regel 96: / Regel 96: @@
 Vooral de enorme omvang van het IJ en het Wijkermeer en de weergave van de eilanden De Hoorn, De Waard en Ruigoord vallen op, evenals de grootte van het buitendijkse land, zoals De Kaag, Buitenhuizen, De Hem en de latere [[Achtersluispolder]]. De Bannen en droogmakerijen zijn in verschillende kleuren weergegeven.
-Een latere uitgave, het kaartboek van 1750, bevat 16 kaarten, niet in kleur, met o.a. een overzichtskaart van de Zaanstreek. Bijzonder interessant is de [[https://hdl.handle.net/11245/3.912|overzichtskaart van het Baljuwschap van Kennemerland]] met onder andere de Bannen Westzanen en Assendelft, 'met groote naauwkeurigheid getekend en uitgegeven door de weduwe van Nicolaas Visscher (...)' in 1717. Op deze kaart zijn wegen, voetpaden, waterwegen en praktisch alle sluizen duidelijk aangegeven, ook voor wat betreft de Zaanstreek ten opzichte van Kennemerland.
+Een latere uitgave, het kaartboek van 1750, bevat 16 kaarten, niet in kleur, met o.a. een overzichtskaart van de Zaanstreek. Bijzonder interessant is de [[https://hdl.handle.net/11245/3.912|overzichtskaart van het Baljuwschap van Kennemerland]] met onder andere de Bannen Westzanen en Assendelft, 'met grote naauwkeurigheid getekend en uitgegeven door de weduwe van Nicolaas Visscher (...)' in 1717. Op deze kaart zijn wegen, voetpaden, waterwegen en praktisch alle sluizen duidelijk aangegeven, ook voor wat betreft de Zaanstreek ten opzichte van Kennemerland.
 Bekend is ook de [[https://www.oldmapsonline.org/map/uu/1874-348848|kaart van de Zaanstroom]] en de omliggende dorpen, die werd getekend door Klaas Sem en gegraveerd door Cornelis van Baarsel in 1794. Deze kaart is opgenomen in  [[Loosjes|Adriaan Loosjes]] Beschrijving van de Zaanlandsche Dorpen, welk boek ook de prachtige tekeningen van Bulthuis bevat. Deze kaart is vooral uniek omdat een vroeg totaalbeeld wordt gegeven. T. Monsieur Mz. carteerde en tekende in 1819 een [[https://archief.amsterdam/beeldbank/detail/9a1ac54f-2082-26be-97ac-0edc7fe639c5|kaart van de Zaan]] en een gedeelte van het IJ, met de stad Amsterdam, Zaandam, Oost- en Westzaan en de andere Zaandorpen, met de voornaamste straten, grachten, buurten en gebouwen, alsook met vermelding van de soorten en namen der molens. Volgens deze kaart waren er in 1819 aan de Zaan nog 358 molens. Van de latere kaarten dienen eerst de overzichtskaarten van de Topografische Dienst te worden genoemd, zie 1.3.
@@ Regel 150: / Regel 150: @@
 De Wijde Wormer, in 1626 drooggemalen, is een jaar later in een kopergravure van L.W. Teijlingen in kaart gebracht en in 1658 'geamplieert en gecorrigeert' door A. Deur. Er zijn ongekleurde en gekleurde exemplaren van bekend. Er bestaat ook een kaart van deze droogmakerij door N. Klaesius. De polder is voorgesteld in de vorm van een eend, met de Enge Wormer als kop, de Zaan als snavel, de Wijde Wormer als lijf en Twiske en Grote Sloot als poten in 1624, vóór de droogmaking.
-De Enge Wormer, drooggelegd in 1638, is gecarteerd door Jan Jansz. Backer. De 'Caerte van de Starnmeer met d'omleggende dorpen en huijsen' door de landmeter Nicolaas Stierp dateert van 1643. Links op deze kaart de Woude, Stierop en Markenbinnen, onder zijn Oost- en Westknollendam en het begin van de Nauernasche  Vaart getekend.
+De Enge Wormer, drooggelegd in 1638, is gecarteerd door Jan Jansz. Backer. De 'Caerte van de Starnmeer met d'omleggende dorpen en huijsen' door de landmeter Nicolaas Stierp dateert van 1643. Links op deze kaart de Woude, Stierop en Markenbinnen, onder zijn Oost- en Westknollendam en het begin van de Nauernasche Vaart getekend.
 Claes Vastertsz. Stierp tekende in 1648 de fraai ingekleurde 'Caerte van den Dam tot Saerdam'. Er staan ongeveer 50 huizen op. De Grote en Kleine Sluis zijn nog overkapt en ook de Overtoom is duidelijk aangegeven.
@@ Regel 164: / Regel 164: @@
 == 1.1.7. Plattegronden van kerken, kerkhoven, gebouwen en huizen ==
-Olfert Jansz. de Groot tekende in 1678 een plattegrond van de Oostzijderkerk in Zaandam, met het kerkhof en de omliggende huizen. Doordat zowel in de kerken als op de kerkhoven begraven werd en men registratie van de graven wenste, waren plattegronden van deze aard niet ongebruikelijk. De begrafeniswet van 1869 maakte begraven in de kerk onmogelijk. De grafstenen in de Zaanse kerken zijn in 1931 beschreven door mr. P.C. Bloys van Treslong Prins en mr. J. Belonje in  'Genealogische en heraldische gedenkwaardigheden in en uit de kerken der provincie Noord-Holland). In 1887 had [[boekenoogen|Gerrit Jacob Boekenoogen]] de opschriften van grafzerken in Zaanse kerken al geregistreerd.
+Olfert Jansz. de Groot tekende in 1678 een plattegrond van de Oostzijderkerk in Zaandam, met het kerkhof en de omliggende huizen. Doordat zowel in de kerken als op de kerkhoven begraven werd en men registratie van de graven wenste, waren plattegronden van deze aard niet ongebruikelijk. De begrafeniswet van 1869 maakte begraven in de kerk onmogelijk. De grafstenen in de Zaanse kerken zijn in 1931 beschreven door mr. Paul Constant Bloys van Treslong Prins en mr. J. Belonje in 'Genealogische en heraldische gedenkwaardigheden in en uit de kerken der provincie Noord-Holland). In 1887 had [[boekenoogen|Gerrit Jacob Boekenoogen]] de opschriften van grafzerken in Zaanse kerken al geregistreerd.
 Van de volgende kerken en/of kerkhoven zijn plattegronden bekend: