==== Beschermd dorpsgezicht ====
De aanwijzing tot beschermd dorps- of stadsgezicht is geregeld in de Monumentenwet van 1966. Deze wet houdt zich allereerst bezig met de afzonderlijke monumenten, maar daarbij is als nieuw element het bewaren van gehele historische straten of buurten gevoegd. In de memorie van toelichting bij de wet wordt verklaard //'dat het van niet minder belang is het geheel van een straat-, plein- of grachtwand met bomen, bruggen en water voor ontsiering te behoeden, wanneer zulk een complex door zijn bijzondere sfeer voor de schoonheid van een stad of dorp van belang is.'// 

Het is duidelijk niet de bedoeling van de wet om een beschermd gebied te bevriezen en daarin alle noodzakelijke ontwikkelingen onmogelijk te maken. Het gaat er vooral om dat onvermijdelijke veranderingen zó worden uitgevoerd dat het geheel geen, of althans zo min mogelijk, schade lijdt. De aanwijzing tot beschermd dorpsgezicht geschiedt op verzoek van de gemeente door de minister van WVC, nadat monumentenraad, gemeenteraad, gedeputeerde staten en rijksplanologische commissie zijn geraadpleegd en belanghebbenden de mogelijkheid is geboden bezwaar te maken bij de Kroon. Na de aanwijzing moet de gemeente een gedetailleerd bestemmingsplan opstellen en ter visie leggen; eerst na behandeling van eventuele bezwaren van belanghebbenden kan dit worden vastgesteld. 

In het algemeen gelden binnen een als beschermd dorpsgezicht aangewezen gebied strengere voorwaarden met betrekking tot verbouwing. Door het rijk zijn speciale subsidieregelingen in het leven geroepen om beschermde dorpsgezichten in goede staat te brengen of te houden. Deze regelingen kunnen voor bewoners van desbetreffende gebieden in zekere zin als compensatie worden beschouwd voor de hogere onderhoudskosten ten gevolge van de door de overheid gestelde eisen.
 
In Zaanstad is na een lange procedure [[Gortershoek|De Gortershoek]] te Zaandijk in 1986 tot beschermd dorpsgezicht verklaard. De begrenzing ervan bestaat uit de [[zaan|Zaan]] in het oosten, de gemeentegrens met Koog in het zuiden, de achterzijde van de bebouwing van de [[lagedijk|Lagedijk]] met de aanzet van enkele paden en wegen in het westen en de Willem Dreeslaan in het noorden. Voor de gehele buurtschap [[Haaldersbroek]] te Zaandam en een gedeelte van de Westzaanse [[kerkbuurt|Kerkbuurt]] is de procedure die tot aanwijzing als beschermd dorpsgezicht moet leiden weliswaar in gang gezet maar nog niet afgerond.