==== Gemeentehuis ====
Het gebouw in de gemeente waar het bestuur is gevestigd. In het gemeentehuis vergadert de gemeenteraad, daarom ook wel: raadhuis, voorts houden burgemeester en wethouders er kantoor en zijn er gemeentelijke diensten gehuisvest. 
In dit artikel worden kort de, al dan niet voormalige, gemeentehuizen in de Zaanstreek beschreven. Het gemeentehuis van Zaanstad is apart opgenomen, zie: [[Bannehof]]. Het voormalige gemeentehuis van Westzaan wordt behandeld bij [[rechthuizen|Rechthuis]].

=== Assendelft===

 Het gemeentehuis aan de Dorpsstraat 382 werd gebouwd in 1898, ter vervanging van een gebouwtje uit 1614. Het oude gebouwtje was versierd met drie topgevels, en werd tenslotte ontsierd door aanslag op de wit gepleisterde muren. In de muren van het nieuwe gebouw zijn op drie plaatsen wapenstenen ingemetseld, die afkomstig zijn uit de in 1852 gesloopte Nederlands Hervormde kerk. Op deze stenen zijn in laag reliëf geslachtsnamen uitgehouwen. Het pand is in 1991 nog in gebruik als werkruimte voor de afdeling Zaanstreek en omstreken van de 
Archeologische Werkgemeenschap Nederland en als politie-hulppost.

=== Jisp ===

 Het raadhuis aan de Dorpsstraat 44, tevens Waag, Weeskamer en Rechthuis, werd gebouwd in 1611, verfraaid in 1650; een gevelsteen 1650 boven de voormalige Waag-ingang aan de voorzijde herinnert aan deze opknapbeurt. Het raadhuis, samen met kerk en kerkhof omgracht, werd gebouwd naar een ontwerp van de befaamde J.A. Leeghwater. Aan weerszijden van de geveltop bevinden zich beelden van Justitia en Charitas, terwijl op de geveltop het gemeentewapen in cartouche is geplaatst. Inwendig zijn een gevelsteen uit het voormalige weeshuis, een 17e-eeuwse schouw met een voorstelling van een walvisvaarder en 's lands welvaren aanwezig. Zie ook afbeelding blz. 90 en [[Bouwen|Bouwen in de Zaanstreek]] 4. 

=== Koog aan de Zaan ===

Het Raadhuis aan de Raadhuisstraat (nr. 86) werd gebouwd in 1908 met het geld dat de bakker H. Sweepe de gemeente via een legaat naliet. Voor die tijd was een te klein gebouw bij het Koger Bosje als gemeentehuis in gebruik (afbeelding blz. 92). Op het front van het gebouw is het wapen van de gemeente ingemetseld. Het pand staat aan de Zaan, maar de omgeving wordt ontsierd door het Coentunnelviaduct dat vlak langs het raadhuis loopt. Na de samenvoeging tot Zaanstad in 1974 kwam het raadhuis van Koog aan de Zaan als hulpsecretarie in gebruik. Voorts is er een hulppost van de politie in gevestigd.

=== Krommenie ===

Het Raadhuis van Krommenie aan de Zuiderhoofdstraat 51 werd in 1706 geopend. In 1911 naar het zuiden vergroot en in 1934 ingrijpend verbouwd. Het oudste deel van de voorgevel heeft een hogere middenpartij, die eindigt in een ingezwenkte halsgevel. Onder de top komt een banderolle voor met het wapen van Krommenie en het jaartal 1706. 

=== Oostzaan === 

Het huidige gebouw aan de Kerkbuurt 14 kwam tot stand in 1860, ter vervanging van een Rechthuis dat dateerde uit 1617. Tegelijk met het raadhuis werden een herberg, een stalling, een gevangenisbewaarplaats en een kasteleinswoning neergezet. Tot 1922 werd de raadzaal tijdens de kermis als dansruimte ingericht. Na genoemd jaar werd de stalling omgebouwd tot kazerne voor de gemeentelijke brandspuit en de herberg tot secretarie. In 1953 werd het gebouw gerestaureerd en in 1973 en 1986 werd het uitgebreid.  

=== Wormer ====

 De gemeente Wormer betrok in 1981 een gemeentekantoor aan de Nieuweweg (nr. 108). Dit ingrijpend verbouwde pand was eerder bedrijfskantoor van Van Nelle-Lassie. Het toen verlaten Raadhuis aan de Dorpsstraat 350 is een l7e-eeuws, opmerkelijk genoeg bakstenen koopmanshuis. Het werd in 1808 ingericht voor de gemeente, nadat het oude raadhuis tegenover de hervormde kerk was afgebroken. Het natuurstenen 'verbonden hoofd', het gemeentewapen van Wormer, werd in 1874 boven de toegangsdeur aangebracht, maar was al gemaakt in 1763, naar model van een houten exemplaar dat toen op een paal in de Kerkstraat stond. De Raadzaal werd in 1951 
gerestaureerd en heeft een zeer hoge [[smuiger|smuiger]] en twee tegeltableau's waarop een afbeelding van de walvisvaart en van een boerderij. Het pand wordt nog gebruikt als trouwzaal, voor commissie-vergaderingen en als representatieve ruimte.

=== Wormerveer === 

Het vroegere raadhuis van Wormerveer werd in maart 1975, nadat het ruim een jaar ongebruikt had gestaan, door brand verwoest. Het pand aan de Zaanweg was in 1828 in gebruik gekomen, ter vervanging van een in 1735 aan het Noordeinde gebouwd klein pand. Na de brand werd het pand herbouwd en ter beschikking gesteld aan de Stichting Dienstencentra Zaanstad, die in 1980 het 'Rinus Hille-centrum' aan de Stationsstraat 7 opende. In het pand is de hulpsecretarie Wormerveer gevestigd; verenigingen en instellingen kunnen vergaderruimten in het gebouw huren. 

=== Zaandam ===

 Het gemeentehuis van Zaandamgelegen aan het Wilhelminaplein 1, naar een ontwerp van de stadsarchitect van Purmerend W.A. Scholten, kwam in 1848 gereed en werd gebouwd ter vervanging van het voormalige raadhuis van Oostzaandam, dat na de samenvoeging in 1812 als raadhuis van de stad Zaandam in gebruik kwam. Voor de samenvoeging had ook Westzaandam een eigen raadhuis. Het nieuwe gemeentehuis aan de Burcht heeft in het middengedeelte een achthoekig torentje en een hoge stoep, die aan weerszijden door gietijzeren lantaarns wordt geflankeerd. Het gebouw is witgepleisterd en vereist regelmatig een verfbeurt. De onderhoudskosten zijn daardoor zeer hoog. Tot eind 1990 is er het wijkkantoor Zuid van de Sociale Dienst gevestigd. Het latere gebruik van het pand is nog niet zeker, er bestaan plannen er een 'vestzaktheater' en woningen in te vestigen. 

=== Zaandijk ===

Het gemeentehuis van Zaandijk aan de Lagedijk 104 werd in 1752 als koopmanshuis gebouwd, de raad vergaderde toen nog in het weeshuis. In 1852 kwam het in 1804 van binnen verbouwde pand in gebruik als Raadhuis. Aan de buitenzijde valt de toegang van het pand op, met een Ionische pilasteromlijsting en in de snijramen attributen van handel en zeevaart. Met name het interieur van het voormalige gemeentehuis is bijzonder, met [[beschilderde|beschilderde behangsels]], een rijk gebeeldhouwde schoorsteen, een smuiger en een tegeltableau met een walvisvaart-tafereel.