=== 1.3.1. Situatie omstreeks 1900 ===
 
Omstreeks 1900 had Zaandam:
   * 8 openbare lagere scholen met iets meer dan 1700 leerlingen. 
   * 3 gesubsidieerde scholen, de Winter- avond- en Herhalingsschool, de Volkszangschool en een cursus Engelse taal, met totaal ongeveer 260 leerlingen, 
   * 5 niet-gesubsidieerde,  bijzondere scholen: 
     * 2 katholieke scholen,  respectievelijk voor jongens en meisjes met ongeveer 280 leerlingen, 
     * 2 christelijke scholen met ongeveer 430 leerlingen en 
     * 1 neutraal-bijzondere school met 67 leerlingen. 

Wormerveer telde: 
   * 4 openbare lagere scholen met totaal 674 leerlingen. 
   * Eén van deze scholen had een uitgebreid Mulo-leerprogramma, 
   * 1 katholieke lagere school met 104 en 
   * 1 christelijk nationale school met 80 leerlingen. 
   * 1 Herhalingsschool met 26 leerlingen. 
   * Gymnastiekonderwijs werd in de avonduren gegeven aan 18 leerlingen. 
   * Hetzelfde gebeurde met het Tekenonderwijs aan 31 leerlingen. 

  *West-Knollendam had één openbare lagere school met 43 leerlingen. 
  *Koog aan de Zaan had 2 openbare lagere scholen met 731 leerlingen. 
  *Zaandijk had eveneens 2 openbare lagere scholen met 493 en een bijzondere school met 75 leerlingen. 
  *In Assendelft waren in 1897 een openbare lagere school en een bijzondere Rooms Katholieke meisjesschool. Beide scholen hadden tezamen 351 leerlingen.