De aanwijzing tot beschermd dorps- of stadsgezicht is geregeld in de Monumentenwet van 1966. Deze wet houdt zich allereerst bezig met de afzonderlijke monumenten, maar daarbij is als nieuw element het bewaren van gehele historische straten of buurten gevoegd. In de memorie van toelichting bij de wet wordt verklaard 'dat het van niet minder belang is het geheel van een straat-, plein- of grachtwand met bomen, bruggen en water voor ontsiering te behoeden, wanneer zulk een complex door zijn bijzondere sfeer voor de schoonheid van een stad of dorp van belang is.'

Het is duidelijk niet de bedoeling van de wet om een beschermd gebied te bevriezen en daarin alle noodzakelijke ontwikkelingen onmogelijk te maken. Het gaat er vooral om dat onvermijdelijke veranderingen zó worden uitgevoerd dat het geheel geen, of althans zo min mogelijk, schade lijdt. De aanwijzing tot beschermd dorpsgezicht geschiedt op verzoek van de gemeente door de minister van WVC, nadat monumentenraad, gemeenteraad, gedeputeerde staten en rijksplanologische commissie zijn geraadpleegd en belanghebbenden de mogelijkheid is geboden bezwaar te maken bij de Kroon. Na de aanwijzing moet de gemeente een gedetailleerd bestemmingsplan opstellen en ter visie leggen; eerst na behandeling van eventuele bezwaren van belanghebbenden kan dit worden vastgesteld.

In het algemeen gelden binnen een als beschermd dorpsgezicht aangewezen gebied strengere voorwaarden met betrekking tot verbouwing. Door het rijk zijn speciale subsidieregelingen in het leven geroepen om beschermde dorpsgezichten in goede staat te brengen of te houden. Deze regelingen kunnen voor bewoners van desbetreffende gebieden in zekere zin als compensatie worden beschouwd voor de hogere onderhoudskosten ten gevolge van de door de overheid gestelde eisen.

In Zaanstad is na een lange procedure De Gortershoekplugin-autotooltip__default plugin-autotooltip_bigGortershoek, de

Historische buurt te Zaandijk, sedert 1986 Beschermd dorpsgezicht. De begrenzing van het beschermde dorpsgezicht de Gortershoek bestaat uit de Zaan in het oosten, de gemeentegrens met Koog in het zuiden, de achterzijde van de bebouwing van de Lagedijk met de aanzet van enkele paden en wegen in het westen en de Willem Dreeslaan in het Noorden. Met name in het deel tussen de te Zaandijk in 1986 tot beschermd dorpsgezicht verklaard. De begrenzing ervan bestaat uit de Zaanplugin-autotooltip__default plugin-autotooltip_bigZaan

Belangrijkste waterloop in de Zaanstreek, waar het gebied zijn naam aan dankt. Naar de meest aangenomen theorie ontstaan als veenstroom, een natuurlijke afwateringsstroom voor de naastgelegen veengebieden, in de loop der eeuwen geëvolueerd tot afwateringskanaal en belangrijke scheepvaartweg voor een groot deel van Noord-Holland. Waterstaatkundig wordt als de Zaan beschouwd: de ruim 10 kilometer lange waterloop tussen de dorpen Oost- en Westknollendam in het noorden en de in het oosten, de gemeentegrens met Koog in het zuiden, de achterzijde van de bebouwing van de Lagedijkplugin-autotooltip__default plugin-autotooltip_bigLagedijk

Dijk langs de westelijke Zaanoever in Zaandijk en een gedeelte van Koog aan de Zaan. Oorspronkelijk werd de gehele dijk aan de westkant van de Zaan, dus van de Dam in Zaandam tot die bij de Tochtsloot (Knollendam) Zaandijk of Lagedijk genoemd. De lage dijk langs de oostoever werd van de Dam tot het einde van met de aanzet van enkele paden en wegen in het westen en de Willem Dreeslaan in het noorden. Voor de gehele buurtschap Haaldersbroekplugin-autotooltip__default plugin-autotooltip_bigHaaldersbroek

Chris Krijt Buurtschap en straat aan de zuidkant van de Kalverpolder, waar de Poel overgaat in de Braaksloot, tegenover 't Kalf. De buurt was mogelijk reeds in de 13e eeuw bewoond. Van oorsprong maakte Haaldersbroek deel uit van de banne van Oostzanen, na 1795 hoorde de buurtschap bij te Zaandam en een gedeelte van de Westzaanse Kerkbuurtplugin-autotooltip__default plugin-autotooltip_bigKerkbuurt

Naam van verscheidene buurten, steeds bij de plaatselijke Nederlands hervormde kerk.

In de Zaanstreek waren kerkbuurten in Assendelft, Krommenie, Westzaan, Koog aan de Zaan en Oostzaan. In Westzaan en Oostzaan werd Kerkbuurt de officiële straatnaam. Verder komt de naam alleen voor in het spraakgebruik. is de procedure die tot aanwijzing als beschermd dorpsgezicht moet leiden weliswaar in gang gezet maar nog niet afgerond.