De Zuidervermaning in 1995 met rechts de kosterswoning

De Zuidervermaning, gebouwd in 1731 en geopend op 2 september van datzelfde jaar, is gelegen aan het Zuideinde 233 te Westzaan als één van de oudste gebouwen van Westzaan. Incidenteel in gebruik als vermaanhuis van de doopsgezinde gemeente en vooral een favoriete culturele ontmoetingsplaats van het dorp. Door de bijzondere bouw en landelijke ligging wordt de kerk ook als evenementenlocatie verhuurd.

Na de Reformatie van 1580 was het slechts aan gereformeerden voorbehouden een zichtbaar godshuis te bezitten. De Zuidervermaning ligt daarom inverdan, inwaarts aan een laantje, een stukje terug van de hoofdweg van het dorp. Doopsgezinden hielden bijeenkomsten in schuren of woningen. Niettemin was het dorp een belangrijk doopsgezind centrum: de twee doopsgezinde richtingen van de Waterlanders en de Friezen konden er zelfs eeuwen lang ieder hun eigen preekhuis op na houden. Naar de leraar of vermaner werd hun vergaderplaats een vermaanhuis of vermaning genoemd.

De Fries Doopsgezinden in Westzaan stichtten al voor 1629 aan het Zuideinde hun eerste vergaderplaats. In 1664 werd een nieuwe vermaning gebouwd die wegens gebreken in 1731 werd afgebroken. De oude vormgeving bleef gehandhaafd: in deze streek gaf men een doopsgezinde kerk het aanzien van een grote Zaanse schuur. Binnen zeven maanden tijd werd de Zuidervermaning gebouwd, met wit zand op de houten vloer. Zand, bedoeld om kans op brand in het houten gebouw te verkleinen, om vuil makkelijker te kunnen verwijderen én om te voorkomen dat de vloerplanken niet teveel water opnamen. Net als de Zaanse huizen aan de dorpstraat werd het kerkgebouw van buiten groen geschilderd.

Over de fundering stond voorgeschreven, dat de aannemer moest inheien 400 juffers van 24 voet en 30 dubbelde, voorts moest hij zorgen, dat de fundering buiten kwam te liggen, acht duim onder het water op zomerpeil. In het bestek werd voorgeschreven, dat de aannemer met de bouw de grootst mogelijke spoed moest betrachten, teneinde het binnen acht weken na de aanvang der werkzaamheden onder de kap te krijgen.

De predikstoel en de trap moesten worden gemaakt naar het model van die uit het Oude Huis, de Fries-Doopsgezinde kerk te Zaandam. Het orgel in dit kerkje is meer dan drie eeuwen oud, maar van een klankgehalte als men in moderne orgels vergeefs zoekt. Het is afkomstig uit de Kleine Kerk te Edam, heeft tinnen orgelpijpen en palmhouten toetsen. De Doopsgezinde kerk te Westzaan-Zuid is de enige Menisten-kerk in Noord-Holland, die in oorspronkelijke staat behouden is. In de 19e eeuw werden nog enkele kleine herstellingen uitgevoerd aan het achttiende-eeuwse doopsgezinde preekhuis.

De restauratie in 1931 heeft ƒ 7000.— gekost, bijeengebracht uit vrijwillige bijdragen. Voor herstelling van het orgel, dat enkele ouderdomsgebreken vertoonde, ontbraken toen de middelen.

In 1964 volgde een tweede grote restauratie. Het kerkgebouw werd in 1979 overgedragen aan de Stichting Oude Hollandse Kerken. In 1995 bracht men de oorspronkelijke lichte pasteltinten van plafond, muren en pilasters van het interieur weer terug. Houten rugleuningen ontbraken bij de achterste rij kerkbanken. Leuningen die slechts met bruine verf op de muur werden geschilderd, zijn bij de restauratie in ere hersteld.

Van groot belang bij de restauratie was het herstel van de fundering. De Vermaning reikt zo'n 80 cm boven de grond uit en rust op poeren, gemetselde kolommen, zodat aan drie zijden van het gebouw een kruipruimte zichtbaar is. Dat zo'n hoge fundering niet overbodig is blijkt bij een rondgang om de kerk. De Zuidervermaning ligt pal aan de rand van het waterrijke De Reefplugin-autotooltip__default plugin-autotooltip_bigReef, De

Wat betreft De Reef te Westzaan nog het volgende:

dr. M.A. Verkade veronderstelt dat de ontginning van het hoogveengebied in de late middeleeuwen begon vanuit 'Westzaan aan den regel', met als eerste fase het graven van De Reef. Zij ziet deze ontginning dus als te zijn verlopen van West naar Oost. Dr. J.K. de Cock is in zijn proefschrift 'Bijdrage tot de historische geografie van Kennemerland in de Middeleeuwen op fysisch-geografische grondslag' (1965) echter van heel andere…, een beschermd polderland dat door inklinking dreigt te veranderen in moeras.

De plaatselijke commissie Zuidervermaning Westzaan beheert en exploiteert de kerk. Inkomsten uit exploitatie zijn bedoeld voor restauraties en onderhoud. Extra financiële steun ontvangt de commissie van de Vrienden van de Zuidervermaning en sponsors. De schuilkerk dreigde, zo bleek in 2017, in te storten omdat de fundering houtrot vertoonde. De kosten van het funderingsherstel waren hoog. Subsidies en opbrengst van exploitatie waren niet toereikend. Hulp werd gevraagd om te voorkomen dat deze kerk voor de Zaanstreek verloren zou gaan.

Stadsherstel Amsterdam speelde begin december 2017 op de situatie in en werd na goed overleg met Stichting Oude Hollandse Kerken eigenaar van het zieltogende Godshuis. SOHK beschikte niet over kennis of middelen om de restauratie van de fundering uit te voeren. Medio april 2018 zou een 455.000 euro kostende renovatie kunnen aanvangen. Stadsherstel verzocht om subsidies bij Zaanstad en de provincie. 50.000 euro werd door het Prins Bernhardfonds beschikbaar gesteld, eventueel verdubbeld zodra het Stadsherstel lukt om via crowdfunding 50.000 euro op te halen.

De Zuidervermaning ontving tot genoegen van velen in januari 2018 216.000 euro uit de subsidie-spaarpot van de Provincie Noord-Holland.

Trivia: In 1981 organiseerde Jan Schoen een spraakmakende expositie in de Zuidervermaning onder het motto Koeien in de Kerk.