Nijmegen, 21 februari 1877 - Lochem, 16 september 1941

Verkiezingsaffiche 1909. Bron Instituut voor Sociale geschiedenis

mr Jan Eliza Wilhelm (Jan) Duijs, bezoldigd propagandist van de SDAPplugin-autotooltip__default plugin-autotooltip_bigSDAP

Sociaal Democratische Arbeiders Partij, 1894 - 1947

Na het Groninger congres van 1893 verlegde de hoofdstroom van het democratisch socialisme in Nederland zich naar een nieuw opgerichte partij: de door onder meer Pieter Jelles Troelstra (1860-1930) in 1894 opgerichte Sociaal Democratische Arbeiders Partij, SDAP. De Socialistenbond ging in 1899 in deze partij op. In de Zaanstreek heeft, meer en langer dan elders, het idealistische, opstandige en anarchistische karakter van het vroege SDB s…, raadslid en eerste socialistische wethouder te Zaandam, Statenlid, Kamerlid en redacteur van het socialistische weekblad De Voorpostplugin-autotooltip__default plugin-autotooltip_bigVoorpost, de

Arbeiders-weekblad voor de Zaanstreek en het Noorderkwartier van de SDAP, verschenen tussen 1901 en 1924 bij uitgever G.J. den Blanken Jassykoffstraat 37, Zaandam. De Voorpost werd begonnen door SDAP-propagandist mr. Maurits Mendels Nadat deze naar de Zaanstreek was gekomen concludeerde hij dat de bestaande bladen geen promotionele functie voor zijn partij konden hebben. Daarom zette hij de op zaterdagen verschijnende Voorpost op, waarin plaats werd geboden voor propaganda, comment….

Jan Duijs werd geboren in 1877 te Nijmegen als zoon van een koopman. Hij was een goede leerling maar werd wegens wangedrag van verschillende scholen verwijderd. Zijn vader stuurde de dertienjarige ter afkoeling voor anderhalf jaar als lichtmatroos naar zee. Na het opgelegde zilte nat werd hij bij verscheidene notariskantoren aangenomen totdat hij in 1903 als adjunct-commies bij de Rijksverzekeringsbank te Amsterdam werd benoemd. Ongeveer tezelfdertijd werd hij lid van de SDAP. Door zijn grote spreekvaardigheid maakte hij binnen die partij snel naam.

Duijs had een ongekend grote invloed op de ontwikkeling van de arbeidersbeweging in de Zaanstreek; de van oudsher anarchistisch georiënteerde Zaanse socialisten stapten onder invloed van zijn propaganda in meerderheid over naar de SDAP. Duijs raakte in de loop der jaren teleurgesteld in de sociaal-democratie.

Als secretaris van het Noordhollands Kiesrechtcomité kwam hij voor het eerst in de Zaanstreek; in 1906 werd hij hier tot propagandist van de SDAP benoemd. In 1907 werd hij gekozen in de gemeenteraad van Zaandam; in 1908 kreeg de SDAP daar een tweemansfractie. In de jaren daarna won de SDAP bij tussentijdse verkiezingen er telkens één of meer zetels bij. In 1912 werd Duijs wethouder en in 1913 behaalde de SDAP, een absolute raadsmeerderheid en kreeg de partij een tweede en een derde wethouder. In 1914 werd de sociaal-democraat Kornelis ter Laanplugin-autotooltip__default plugin-autotooltip_bigLaan, Kornelis ter

Slochteren, 8 juli 1871 - Utrecht, 6 maart 1963 Kornelis ter Laan in 1914. Foto Beeldbank Gemeentearchief Zaanstad Kornelis ter Laan, tot eigen afschuw ook wel Klaas genoemd, politicus, dialectoloog en folklorist. Burgemeester van Zaandam (1914-1936), eerste sociaal-democratische burgemeester van Nederland. Kornelis ter Laan werd als zoon van een kleine boer geboren in het Groningse Slochteren. Als leerling aan de HBS te Sappemeer bezocht hij al een vergadering waar tot burgemeester van Zaandam benoemd en was het college van B en W in meerderheid rood.

Duijs was inmiddels ook op landelijk en provinciaal niveau actief geworden. In 1909 was hij in de Tweede Kamer gekozen en in 1910 in Provinciale Staten. Als propagandist, raadslid en wethouder deed Duijs herhaaldelijk van zich spreken en werd hij ook landelijk bekend. Als voorbeeld: tijdens de mobilisatie van de Eerste Wereldoorlog stonden de Zaanse dienstplichtigen in het leger bekend als 'de mannen van Duijs'. Duijs legde zich toe op de bestrijding van het anarchisme en vrije socialisme, terwijl hij voorts bij herhaling in aanvaring kwam met zijn politieke tegenstanders in de Zaandamse raad, met name met burgemeester Carl Adolph Eliasplugin-autotooltip__default plugin-autotooltip_bigElias, Jhr. mr. dr. Carl Adolph

Amsterdam, 27-12-1869 - Apeldoorn, 1955

Burgemeester te Zaandam van 1902 tot 1914. Daarvoor was hij burgemeester in Monster en Harderwijk. De liberaal Elias moest zijn ambt in een roerige periode uitoefenen en had het niet gemakkelijk met de snel toenemende invloed van socialisten in de gemeenteraad en met tegenspelers als. Ook al doordat tegenstanders van formaat ontbraken wist hij de vloer met hen aan te vegen. Zijn toespraken verwerden tot volstrekte demagogie; hij kon zijn tegenstanders om de oren slaan met wat hij hun eigen citaten noemde, die hij evenwel zelf verzon, zonder dat zij dit merkten of weerwoord hadden.

Raadsvergaderingen werden spektakelstukken die veel publiek trokken; belangstellenden stonden tijdens de vergaderingen zelfs tot buiten het Zaandamse gemeentehuis. Ook de toespraken van Duijs van het balkon van Ons Huisplugin-autotooltip__default plugin-autotooltip_bigOns Huis

In 1904 met middelen uit de weerstandskas van Bootwerkersvereniging 'Eensgezindheid' gerealiseerd vergader- en feestgebouw aan de Gedempte Gracht te Zaandam. Het is in 1963 verkocht aan het Amsterdamse warenhuis 'De Bijenkorf', dat het pand liet slopen en er een Hema-vestiging liet bouwen. aan de Gedempte Gracht werden legendarisch en trokken vele honderden luisteraars. De toespraken die Duijs in de raad of van het balkon hield werden vervolgens letterlijk afgedrukt in het socialistische weekblad De Voorpost waarvan hij de redacteur was. De SDAP en Duijs persoonlijk werden zo bijzonder populair in de Zaanstreek. Als wethouder zorgde Duijs ervoor dat de gemeentewerklieden een achturige werkdag kregen en dat zij de best betaalde ambtenaren van Nederland werden. In 1915 stelde hij een gemeentelijke gaarkeuken in. Het voedsel dat behoeftigen daar konden halen was van een dermate slechte kwaliteit dat Jan Duijs er voor de rest van zijn leven de bijnaam Jan Erwten-Water aan overhield.

In 1923 stelde Duijs zich niet meer herkiesbaar voor de Zaandamse raad en voor Provinciale Staten. Bij de daarop volgende verkiezingen verloor de SDAP twee van de acht zetels in de gemeenteraad; De Voorpost werd een jaar later opgeheven. Duijs vertrok naar Den Haag en ging zich als Kamerlid volledig met de landspolitiek bezig houden. In 1933 liet hij de brochure Ter Oriëntering, uitkomen, waarin hij zich uitsprak voor aanvaarding van het koningshuis en tegen eenzijdige ontwapening. Een jaar later werd hij door het partijbestuur van de SDAP geroyeerd.

In 1938 was hij één van de oprichters van de rechtse Nederlandsche Volkspartij, onmiddellijk daarna werd hij lid van de NSB. In 1941 werd hij aangesteld als vrederechter te Arnhem. Enkele weken later overleed hij te Lochem.

Meer over de functies die Jan Duijs bekleedde op Parlement & Politiek.

Lees ook Wie was Jan Erwtenwater?