Open of gesloten verdedigingswerk in het veld. Schansen kwamen in heel Europa voor. Bij oorlogsvoering in vooral dunbevolkte gebieden konden zij van groot strategisch belang zijn. In de Zaanstreek, het drassige Zaanse polderland leende zich uitstekend voor verdediging met schansen, waren schansen vooral van belang in de Spaanse tijd. Later, bijvoorbeeld in de Franse tijd, hadden zij meer een wachtpost-functie. Niet alleen de naam de Zaanse Schans herinnert aan de aanwezigheid van schansen in de Zaanstreek, maar ook andere land-, pad- en slootnamen: de Schanssloot te Wormer, Schans, een pad te Zaandijk, Schans als buitendijks land te Zaandam, 't Schanslandt of Schanskamp ter hoogte van de voormalige Kalverschans te Zaandam, Schans of Schansven, een land te Oostzaan.
Schansen waren zowel uitkijkposten en verdedigingswerken, als uitvalsbases voor aanvallen. Zij werden zowel door troepen in Spaanse dienst, als door de Staatse troepen en Vrijbuiters gebruikt. Schansen konden verschillen in kwaliteit en in omvang. De meeste Staatse schansen werden in eerste instantie verdedigd door mensen die er vlak bij woonden. Als zij hun stelling bij een aanval lang genoeg behielden, dan kregen zij veelal versterking uit het achterland van dorpsgenoten, vrijbuiters en/of geregelde troepen. Spaanse schansen werden vanzelfsprekend niet door omwonenden verdedigd, maar er waren wel Hollanders bij betrokken. De schansen werden onder dwang door bewoners opgeworpen en de Spanjaarden maakten gebruik van 'huurtroepen', waar ook Hollanders in zaten.
Het is niet bekend hoeveel schansen er in de Zaanstreek geweest zijn. Ze konden namelijk binnen enkele uren gemaakt worden. Het bouwen van een goede schans kostte echter aanmerkelijk meer tijd. De grootste Staatse schans, de Kalverschans, werd in zes weken tijd opgeworpen. De belangrijkste Spaanse schansen waren (mogelijk is dit geen complete opsomming):
de Zaandamschans. Onder dwang door omwonenden op de Dam aangelegd begin juli 1572. Deze schans is ook door de Staatsen gebruikt, na de verovering op 14 oktober 1572.
de Braakschans op de Zuiddijk aangelegd, waar tegenover:
de Hornschans op de Hogendijk. Deze schansen waren onderling door bomen met elkaar verbonden, zodat de Voorzaan afgesloten kon worden.
de Westzijderschans op de plaats van de later gebouwde Westzijder- of Bullekerk, aangelegd begin juli 1572, waar tegenover:
de Schinkeldijkschans aan de Oostzijde.
de Assendelverschans tegenover Krommenie, eind 1573 aangelegd.
De belangrijkste, mogelijk alle Staatse schansen waren:
de Kalverschans, de grootste van alle Staatse schansen. Deze lag tegenover Koog, ten westen van 't Kalf op de noordelijke hoek van de Poel en de Zaan, waardoor een groot gebied bestreken werd. Dit verdedigingswerk werd dus rond augustus 1573 in zes weken aangelegd. Het was een zeshoek, inclusief een haventje, een gracht aan de landzijde en een uitkijktorentje. De Kalverschans is de enige plek in de Zaanstreek die nooit in Spaanse handen is geweest. De
Zaanse Schans werd er later naar vernoemd.
De Wormerveerschans. De ligging van deze schans is onzeker. De meest waarschijnlijke plaats is aan de oostkant van het Twiske, de latere
Nauernasche Vaart op de Krommenieerweg. Als andere mogelijkheid wordt aangegeven een iets noordelijker plaats, in het verlengde van de Haansloot. Deze schans werd in 1574, wellicht door verraad, onder de voet gelopen, waarna Wormerveer, Wormer en Jisp geplunderd werden.
De Noordervaldeurschans. In de
Schinkeldijk of Oostzijde. Deze werd als een voorpost van de Kalverschans gebruikt, maar was al eerder opgeworpen.
De Krommenieërschans sinds eind 1573 tegenover de Assendelver-schans.
De Krommeniedijkerschansjes sinds eind 1573.
De Barndegatterschans. Deze schans is slechts 17 dagen door de Staatse troepen in gebruik geweest. De inderhaast op 7 april 1575 opgeworpen stelling moest wegens tekort steun weer opgegeven worden, waarna het een uitvalsbasis voor Spaanse vrijbuiters werd.
Wellicht de Wormerschans, er is een mogelijkheid dat ook te Wormer, aan het begin van de Zandweg een kleine schans is geweest.