Sinds de jaren vijftig van de 20e eeuw ontwikkeld buurtje met woningen en andere gebouwen, vrij toegankelijk en ontworpen om de ooit in de Zaanstreek ontstane bouwstijl en -trant voor de toekomst te behouden. De Zaanse Schans ontwikkelde zich aanvankelijk onbedoeld tot mondiaal bekende toeristische bestemming met jaarlijks bijna twee miljoen bezoekers in 2016. Het buurtje verrees in een hoek van de Kalverpolder, begrensd door Kalverringdijk en Leeghwaterweg. Het terrein heeft een oppervlakte van ongeveer acht hectare en is gecompleteerd door de overplaatsing van een zestal molens naast de bestaande De Bonte Hen en De Os langs de Kalverringdijk aan de Zaan.

Het ontwerp van de Zaanse Schans is afkomstig van de hand van de Zaandamse architect Jacob Schipper. Hij kreeg in 1947 de Prix de Rome voor bouwkunst, waaraan een studie-opdracht voor een project in zijn geboortestreek was verbonden. In de jaren vijftig van de 20e eeuw gaven liefhebbers van Zaanse historische monumenten, kennisdragend van Schippers ontwerp en bezorgd om de snelle verdwijning van Zaans schoon, de eerste aanleiding tot de oprichting van de Stichting de Zaanse Schans. Hierin werkten de verschillende Zaanse gemeenten en een aantal particuliere organisaties samen om het door Schipper geopperde idee gestalte te geven. Dankzij steun van het rijk, de provincie, gemeenten, het bedrijfsleven en de vereniging Vrienden van de Zaanse Schans, vanaf 1992 Vrienden van het Zaanse Huis geheten, kon de Zaanse Schans vanaf 1961 worden gerealiseerd.

Tientallen historische 17e- tot 19e-eeuwse houten huizen en panden, waarvan een aantal in deplorabele staat, werden uit hun oorspronkelijke omgeving naar de Kalverpolder overgebracht, hetgeen soms tot spectaculair transport leidde. Daar werden zij nauwkeurig gerestaureerd en na gereedkomen in huur uitgegeven. De Zaanse Schans was uitdrukkelijk bedoeld als woonbuurtje. Daarnaast verrezen er ook gebouwen, zoals het voormalige weeshuis van Westzaan, waaraan een kopie van een nog bestaand vleethuis werd gebouwd dat de functie van restaurant kreeg, een replica van de kruidenierswinkel van Albert Heijn, een vroeger koopmanshuis dat ten dele werd ingericht met stijlkamers, andere woningen waarin het museum Zaanse Tijd en het Bakkerijmuseum. In de Gecroonde Duijvekater werden ondergebracht, een theekoepel waarin zich een tingieterij vestigde, Kijkschuur De Lelie, een voormalig pakhuis, een scheepswerfje, een vaarboerderij, molens en pakhuizen.

Er werden paden en een Zaanse tuin aangelegd. Het geheel kreeg na enkele jaren officieel de naam Zaanse Schans, ontleend aan de door Vrijbuiters verdedigde Kalverschans, die in de Spaanse tijd op korte afstand van het huidige Zaanse buurtje was gelegen. Bij de Schans werd door de gemeente Zaanstad een parkeerterrein aangelegd. Dit laatste was noodzakelijk, want de nauwelijks door de initiatiefnemers verwachte stroom toeristen groeide geleidelijk tot ettelijke miljoenen bezoekers uit binnen- en buitenland per jaar, vooral nadat touroperators het Zaanse buurtje in hun programma's hadden opgenomen.

Dit had tot gevolg dat, bijvoorbeeld door een klompenmakerij, een kaasboerderij, een uitspanning en enkele souvenirwinkels, een meer commerciële exploitatie werd nagestreefd. Dit was in de aanvankelijke opzet niet voorzien, zodat onbedoeld een zekere tweeslachtigheid of vaagheid in het beheer en beleid van de Zaanse Schans kon worden geconstateerd. Door enerzijds de idealistische opzet en de belangen van de bewoners, die een rustige leefomgeving op prijs stellen, en anderzijds de zakelijke belangen van toegelaten exploitanten, ontstond de vraag hoe in de toekomst het Zaanse buurtje zich zonder aantasting van de gegroeide situatie zou kunnen ontwikkelen.

De belangentegenstellingen vormden tenslotte de aanleiding tot het instellen van een commissie die het rapport 'Spijkers met koppen' in 1990 samenstelde, met een reeks aanbevelingen voor het toekomstige bestuur, beheer en beleid van de Zaanse Schans. In hoeverre de aan deze studie verbonden conclusies praktisch zullen worden verwezenlijkt, was nog onduidelijk. Inmiddels is wel het inzicht gegroeid dat het verplaatsen van historische panden tot verschraling van hun oorspronkelijke omgeving leidde, zodat slechts bij hoge uitzondering nog toevoegingen op deze wijze mogen worden verwacht.

In 1998 werd het Zaans Museum in de nabijheid van de Zaanse Schans geopend, in 2009 uitgebreid met het Verkade Paviljoen.

Website Zaanse Schans
Website Zaans Museum
Website Verkade Paviljoen