Kerkstroming. afsplitsing van de Nederlands Hervormde Kerk, met vanaf het begin een (bescheiden) aanhang in de Zaanstreek. Vanaf 1834 vonden overal in Nederland af- scheidingen plaats van kleine groepen pro- testanten. die zich niet meer thuis voelden in de Nederlands Hervormde Kerk. Sinds het 'Algemeen Reglement voor het Bestuur der Hervormde Kerk in het Koninkrijk der Ne- derlanden' van Koning Willem I (waarin de naam Nederlands Gereformeerde Kerk was veranderd in Nederlands Hervormde Kerk en waarin de belijdenis van de kerk niet meer uitdrukkelijk was gestoeld op de besluiten van de Synode van Dordrecht in 1618) voel- den vele gelovigen zich niet meer thuis in de kerk. In 1834 leidde dit tot de afscheiding van een groep gelovigen in Ulrum. onder lei- ding van ds. Hendrik de Cock. In het hele land vond deze afscheiding navolging. Op 5 december 1836 traden 12 Zaanse man- nen uit de Hervormde Kerk en vestigden in aanwezigheid van ds. de Cock de “Christelij- ke Afgescheiden Gereformeerde Gemeente'. De twaalf “mans-leedematen`, waaruit twee ouderlingen en een diaken werden gekozen, hielden met hun gezinnen godsdienstoefenin- gen op een zolderkamertje aan het Zilverpad (thans zuidzijde Gedempte Gracht). Van ver- volging van de groep (wat in andere delen van het land voorkwam in de vorm van be- keuringen en gevangenisstraffen) wordt in Zaandam geen melding gemaakt. De kleine gemeente groeide gestaag onder de leiding van loco-consulent ds. S. van Vel- zen, die als adviseur de gemeente terzijde stond. Het huis aan het Zilverpad werd in 1850 aangekocht en provisorisch tot kerk verbouwd. Op 15 januari 1854 deed ds. W. van Leeuwen uit Putten zijn intrede, en had de Zaandamse gemeente een eerste eigen predikant. Deze vreugde was echter van kor- te duur. ds. van Leeuwen vertrok in 1856 naar Amerika. De volgende predikant werd ds. J. Talsma, die gebruik kon maken van een nieuw ge- bouw tegenover de gasfabriek aan de West- zijde. Op 2 februari 1873 deed dominee Lu- cas Lindeboom, Lucas zijn intrede in de toen gehe- ten Christelijk Gereformeerde Kerk. Zijn aanwezigheid drukte een belangrijk stempel op de ontwikkeling van de Zaanse gerefor- meerden` De Gemeente groeide onder zijn leiding snel. zodat het kerkgebouw te klein werd. Een nieuw terrein kwam beschikbaar aan de Spoorstraat (thans Stationsstraat) en op 16 februari 1875 werd de Spoorstraatkerk geopend. Ds. Lindeboom genoot ook buiten de gereformeerde kring bekendheid. door zijn vele volksvoordrachten en debatten (on- der andere met Domela Nieuwenhuis). de oprichting van de Zondagsschool en de Be- grafenisbond Jozef. en zijn verzet tegen de kermisviering en huwelijksvoltrekking op zondagen. In 1882 werd Lindeboom be- noemd als hoogleraar op de Theologische Hogeschool te Kampen en vertrok hij uit de Zaanstreek. Inmiddels bestond er binnen de Hervormde Kerk nog steeds een groep die zich verzette tegen de vrijzinnigheid binnen deze kerk. Op 27 januari 1863 werd in Zaandam de “Veree- niging ter Verbreiding der Waarheid` binnen de Nederlands Hervormde Kerk opgericht. Door deze vereniging werden bijeenkoin- sten, bijbellezingen en bidstonden gehouden in een pand aan het Vermaningspad, om op deze wijze toch een rechtzinnige evangelie- prediking binnen de Hervormde Kerk te laten horen. In 1880 was het pand aan het Verma- ningspad te klein geworden en werd aan de Vinkenstraat een gebouw met 500 zitplaatsen neergezet (de Vinkenstraatkerk. niet te ver- warren met de Lutherse kerk aldaar). In Amsterdam probeerde dr. Abraham Kuy- per de Nederlands Hervormde Kerk te refor- meren. In het hele land sloten verontruste Hervormden zich bij deze Doleantie aan. Toen van deze reformatie niets terecht kwam. werd op vele plaatsen besloten zelf- standi g (dus los van de Hervormde Kerk) verder te gaan. Zo werd op 5 mei 1887 de Nederduitsche Gereformeerde Kerk van Zaandam opgericht. De meeste leden van de Vereeniging ter Verbreiding der Waar- heid sloten zich bij deze kerk aan, zodat de overgebleven leden de verantwoordelijkheid van een eigen kerkgebouw niet meer konden dragen. De Vinkenstraatkerk werd zodoende overgedragen aan de Dolerenden. In 1890 kregen zij hun eerste voorganger. ds. PJ. Wijminga uit Wollum. Zo bestonden er nu twee Gereformeerde kerken te Zaandam: de Christelijk Gereformeerde Kerk en de Neder- duitsche Gereformeerde Kerk, die al snel on- derling contact zochten. lri 1892 besloten de landelijke synodes van beide kerken tot een- wording en de Zaandamse kerken w erden nu omgedoopt in Gereformeerde Kerk A ( Spoorstraatkerk) en Gereformeerde Kerk B ( Vinkenstraatkerki. De plaatselijke eenw or- ding van de kerken verliep echter niet zo snel. In juni 1894 besloten beide kerken in beginsel samen te gaan. maar pas in 1902 was er een Acte tot Ineensmelting gereed. die tenslotte pas in maart 1909 werd aangeno- men. Er was toen sprake \ an een Gerefor- meerde Kerk van Zaandam. met twee gebou- w en en tw ee predikanten. Inmiddels waren er in de Zaanstreek nog twee Gereformeerde kerkgenootschappen ontstaan. In 1869 had een splitsing in de Christelijk Gereformeerde Kerk plaats ge- vonden en waren een aantal zogenaamde Ge- reformeerde Gemeentes onder het Kruis ont- staan. ln januari 1888 werd een Kruisge- meente van 22 leden in Westzaan opgericht. die na 1907 voortbestond onder de naam Ge- reformeerde Gemeente. In december 1938 werd ook een afdeling opgericht te Zaandam. die twee huizen aan de Langestraat als kerk- gebouw gebruikte. In 1951 vond in de Ge- meente te Westzaan een interne scheuring plaats. Een groep kerkleden stapte uit de Ge- reformeerde Gemeente en “nam het kerkge- bouw mee`. Zij richtten in 1957 de Christelijk Gereformeerde Kerk van Westzaan op. Het restant v an de Gereformeerde Gemeente moest een nieuw kerkgebouw zoeken en vond dat in de oude Noorder Vermaning van de doopsgezinde gemeente. Een andere split- sing had plaats in 1893. Een groep leden uit de Christelijk Gereformeerde Kerk was het niet eens met het besluit van de landelijke sy- node tot eenwording met de Nederduitsche Gereformeerde Kerk en besloot zelfstandig verder te gaan onder de oorspronkelijke naam: Christelijk Gereformeerde Kerk van Zaandam (juni 1893) met een kerkgebouw op de Herengracht. In juni 1920 werd een Chris- telijk Gereformeerde Kerk gesticht voor Wormer en Wormerveer. met een kerkge- bouw aan de Nieuweweg te Wormer. Met name onder leiding van ds. Lindeboom was in de 19e eeuw de Gereformeerde Kerk in de Zaanstreek sterk gegroeid. Er ontston- den op verscheidene plaatsen evangelisatie- gebouwtjes. waar regelmatig kerkdiensten werden gehouden. Deze diensten werden na verloop van tijd zo goed bezocht dat het mo- gelijk werd om zelfstandige gemeenten te stichten. Zo ontstonden Gereformeerde Ker- ken in Wormerveer (april 1876). Oostzaan (juli 1883). Westzaan (maan 1885), Wormer (november 1887). Krommenie (april 1909) en Koog-Zaandijk (januari 1912). Ook an- derszins werd het werkgebied uitgebreid. De Diaconiee'n spanden zich in om de armoede van velen te verlichten (in samenwerking met de Gemeentelijke Sociale Diensten). Boze tongen beweren zelfs dat sommigen uitslui- tend lid van de kerk werden om van de Dia- conie steun te ontvangen. Ook in de Tweede Wereldoorlog is door verschillende Diaco- nieën veel goed werk verricht. In 1925 werd het Gereformeerde Rust- en Verpleeghuis Spes Viva aan de Oostzijde geopend (met la- ter een kraamkliniek). In het tehuis heeft men zich 61 jaar ingezet voor de lichamelijke ver- zorging van de mens; Spes Viva werd in ok- tober 1986 gesloten. In 1926 ontstond beroering in de Gerefor- meerde Kerk door een conflict tussen de Am- sterdamse predikant Geelkerken en de lande- lijke synode. Een aantal Zaanse gemeentele- den koos de zijde van Geelkerken en verliet de Gereformeerde Kerk toen Geelkerken werd afgezet. Zij stichtten de Gereformeerde Kerk in Hersteld Verband van Zaandam en hielden diensten op het Hazepad. In 1947 sloot deze groep zich aan bij de Hervormde Kerk. Een tweede conflict vond plaats in de Twee- de Wereldoorlog. waarbij de Kampense hoogleraar Schilder centraal stond. Ook deze keer scheidden groepen gelovigen zich af van de Gereformeerde Kerk en richtten de Gere- formeerde Kerk Vrij gemaakt ( onderhouden- de artikel 31 K.O. ) op in Krommenie (sep- tember 1944). Zaandam (maart 1945), Wor- mer (mei 1945). Oostzaan (augustus 1945). Wormerveer (oktober 1945) en Koog-Zaan- dijk (oktober 1945). In 1966 volgde binnen deze groepen een nieuwe scheuring. De Vrij- gemaakte Gereformeerde Kerken van Oost- zaan. Wormer en Wormerveer raakten in hun geheel buiten het verband van de landelijke Vn'jgemaakte Kerken; in Zaandam. Koog- Zaandijk en Krommenie splitsten de Vrijge- maakte kerken zich op. De ene groep bleef binnen de Vrij gemaakte Gereformeerde Kerk. de andere groep richtte (evenals de groepen in Oostzaan. Woiiiier en Wormer- veer) de Gereformeerde Kerk (Vrij gemaakt) Buiten Verband op; later veranderde men de- ze naam in Nederlands Gereformeerde Kerk. In Koog-Zaandijk verdwenen beide groepen als zelfstandige gemeenten. Ondanks alle scheuringen en splitsingen ble- ven de verschillende kerken groeien. Dat leidde ertoe dat in 1947 werd besloten de Ge- reformeerde Kerk Koog-Zaandijk te splitsen in twee zelfstandige gemeentes: Koog aan de Zaan en Zaandijk (in 1976 zijn deze gemeen- tes echter weer samengevoegd). In Zaandam bleken de twee gereformeerde kerken te klein te worden. ln de Herderinstraat werd in 1936 een evangelisatielokaal in gebruik genomen en in 1947 een lokaal aan de Bleekerstraat. Deze tijdelijke lokalen werden in 1952 ver- vangen door twee nieuwe kerken: de Noor- derkerk aan de Heyermansstraat en de Zui- derkerk aan de Dirk de Kortestraat. In 1972 werd tenslotte het Lichtschip aan de Galjoen- straat geopend. terwijl de Vinkenstraatkerk werd gesloten en verkocht. De oude tegenstellingen tussen Hervormden en Gereformeerden uit de 19e eeuw vervaag- den. Mede door het dalend ledental van beide kerken komen de Gereformeerde en Her- vormde Kerken steeds dichter tot elkaar. het- geen uiteindelijk kan leiden tot het weer Sa- men-op-Weg gaan als e'e'n kerkgenootschap. In Assendelft gebeurde dat in 1983 (tot dat moment behoorden de gereformeerden uit Assendelft tot de Gereformeerde Kerk van Krommenie), in Westzaan eveneens in 1983 (na samenwerking vanaf 1972), in Oostzaan in 1984, in Wormerveer in 1985 en in Zaan- dam werd in 1987 een consensus getekend. J .W. Woudstra/M. Snoek