Eerste in de Zaanstreek in georganiseerd verband beoefende sport; lange tijd ook de meest beoefende sport, later in omvang voorbijgestreefd door voetbal en tennis. ln 1989 waren bij de Zaanse gymnastiekverenigingen een kleine 5000 personen als lid aangesloten. Gymnastiek (waar ook turnen toe wordt gerekend) is een der oudste sporten. Reeds bij de klassieke Griekse Olympische Spelen was deze sport een van de onderdelen. Nadien werd de sport gaandeweg vergeten, zodat gymnastiek bij de nieuwe opleving (vanaf het einde van de 18e eeuw) geheel opnieuw geintroduceerd moest worden. Dat werd gedaan door “Turnvatef FL. Jahn (1778-1852). ln Westzaan werd een gymnastiekvereni ging naar hem vernoemd. In de Zaanstreek maakte men voor het eerst kennis met gymnastiek in 1845, toen het departement Zaandam van de Maatschappij tot Nut van `t Algemeen zich voor onderwijs in ikunstmati ge lichaamsoefeningen” beijverde: tegen betaling van drie gulden per jaar kregen kinderen iedere zaterdagmiddag twee uur les in de voormalige doopsgezinde kerk Het Oude Huys. Onvoldoende aanmelding dwong het Nut echter tot contributie-verhoging, waarna leden bedankten en de lessen tenslotte beëindigd werden. Dat het Zaandamse departement van het Nut vroeg was met zijn initiatief blijkt ook uit het feit dat eerst zeven jaar later de Duitser Karl Euler door de regering tot eerste gymnastiekleraar in Nederland werd benoemd. aan de Rijkskweekschool te Haarlem. Pas in 1866 werd de eerste vereniging opgericht die langer bleef bestaan. Daarna kwam de ontwikkeling van gymnastiek in een stroomversnelling. ln 1868 werd door zes Amsterdamse verenigingen het Nederlands Gymnastiek Verbond opgericht (NGV: later Koninklijk, KNGV; thans: KNGB, Koninklijke Nederlandse Gymnastiek Bond). Vanaf de jaren '70 van de 19e eeuw werden ook in de Zaanstreek verenigingen opgericht. De eerste vereniging die ontstond was Lycurgus (Krommenie, november 1872), waarschijnlijk de eerste gymnastiekclub buiten de grote steden. Daarna volgde de oprichting van Achilles (Zaandam, 1873), Hercules (Wormerveer, 1876), Simson (Koog-Zaandijk, 1878), Concordia (Zaandam, 1879), Werken is Leven (Assendelft. 1882) en Jahn (Westzaan, 1883; een eerder te Westzaan opgerichte vereniging was in 1878 ten onder gegaan). Gymnastiek was in deze jaren nog een elitaire sport, in principe uitsluitend voor mannen. Elitair, omdat alleen welgestelden vrije tijd hadden, bovendien konden zij de contributie opbrengen. En alleen voor mannen, omdat het onbetamelijk werd geacht dat meisjes en vrouwen gymnastische lichaamsoefeningen deden. Als zij desondanks aan gymnastiek wilden doen moesten zij aparte verenigingen oprichten. De eerste gymnastiekvereni ging voor vrouwen in de Zaanstreek was Aurora (Zaandam, 1885), die slechts kort bestond. Pas rond de eeuwwisseling werd vrouwengymnastiek ruimer aanvaard. De eerste `volksgymnastiekvereniging mannenverenigingen in Oostzaan als Sparta - opgericht in 1916 - en UDI - 1925 - hielden het slechts kort vol). Voorts was in Westzaan enige tijd de vereniging ODI actief (gegevens ontbreken). Met name de oprichting van Olympia was belangrijk. Dit was de eerste i-olksgymnastiek- en schermvereniging in de Zaanstreek. De vereniging werd opgericht door werknemers van de uit Delft overgeplaatste [[Artillerie Inrichtingen, die in Delft lid waren geweest van gymnastiek-vereniging Sparta en in Zaandam hun oude sport wilden blijven beoefenen. Olympia zou uitgroeien tot een vereniging met 700 leden. De verzuiling. die na de Eerste Wereldoorlog het maatschappelijke leven in toenemende mate ging beïnvloeden. had de oprichting van een flink aantal protestantse en katholieke verenigingen tot gevolg. Zo ontstonden chr. g.v. Kracht en Vlugheid (Zaandam. 1917. opgericht als jonge-mannenvereniging. maar reeds na een jaar konden ook meisjes lid worden en weer een jaar later traden ook volwassenen toe); r.k. g.v. Swift (Assendelft. 1934. ontstaan uit een groep leden van De Graal, de pas later konden mannen lid worden_); chr. g.v. Door Oefening Kracht (Wormerveer. 1935. heette het eerste jaar Klein Begonnen en was alleen voor vrouwen, later werden ook mannen lid); r.k. g.v. Turnlust (Krommenie. 1936 of '37. bleef zeer lang een vereniging voor vrouwen, mannen konden pas vanaf 1959 lid worden). r.k. g.v. Saenden (Wormerveer. 1943. gegevens ontbreken) en chr. g.v. Door Inspanning Ontspanning (Koog-Zaandijk. 1946. ontstaan uit een fanfare-orkest/drumband). De protestants-christelijke verenigingen sloten zich aan bij kring Amsterdam van het Koninklijk Nederlands Christelijk Gymnastiek Verbond (later kring 1.1 mond-Zaanstreek) en de katholieke verenigingen bij het district Haarlem van de Nederlandse Katholieke Gymnastiek Bond. Een belangrijk probleem waar alle jonge gymnastiekverenigingen mee te maken kregen was het tekort aan zalen. De eerste gymnastiekbeoefenaars moesten dikwijls gebruik maken van de achterzalen van cafes De situatie werd beter toen gemeenten (of bij het bijzonder onderwijs: de schoolbesturen) er toe over gingen gymnastieklokalen bij scholen neer te zetten. In de avonduren konden verenigingen deze ruimtes huren. Binnen de gymnastiekverenigingen werd niet uitsluitend aan gymnastiek/turnen gedaan. Andere sporten die werden bedreven waren schermen. boksen. worstelen. atletiek en korfbal. De Zaanse Tumkring had tijdens de Tweede Wereldoorlog 4100 leden (let wel. dit betreft dus het ledental van uitsluitend de “onkerkelijke verenigingen). De Tweede Wereldoorlog had overigens wel gevolgen voor de gymnastiekverenigingen. Een aantal weigerde zich aan te sluiten bij de Kultuurkamer (bijvoorbeeld Kracht en Vlugheid en Door Oefening Kracht) en moest illegaal verder (Door Oefening Kracht bijvoorbeeld als Sportschool Wester). Na de oorlog kwamen de verdwenen verenigingen weer terug. Voorts werd na de oorlog een aantal nieuwe verenigingen opgericht. Zo ontstonden OVA (Zaandam. 1946. alleen voor vrouwen_); Kwiek (Wormer, 1946. gymnastiek- en atletiekvereniging). 1946 (Wormerveer. 1946. gegevens ontbreken). Trio (Oost-Knollendam. 1948. de naam verwijst naar de drie dorpen Oost- en West-Knollendam en Marken-Binnen. waar de leden vandaan kwa men) en Fortuna (Jisp. 1949. gymnastiek en voHeybaU. De naoorlogse periode werd voor de gymnastiekverenigingen een periode van grote bloei. mede doordat binnen de oorspronkelijke gymnastiekverenigingen talrijke sporten werden beoefend (zoals handbal. volleybal. zwemmen. jazz-ballet. aerobic-dancing. slagbal. korfbal. badminton et cetera). Uit Lycurgus-Hygiea kwamen verscheidene andere sportverenigingen voort: Krovo (volleybal. 1971). Swish (badminton. 1971). de Basketiers (basketbal) en Lycurgus (tamboer- en trompetterkorps. 1978). De belangrijkste afscheiding van Lycurgus Hygiëa had overigens al voor de Tweede Wereldoorlog plaats. toen in 1938 de atletiekvereniging Lycurgus werd opgericht (zie: Atletieky Lycurgus Hygiëa had in 1988 550 leden. de uit de gymnastiekvereniging voortgekomen verenigingen hadden gezamenlijk rond de 1 100 leden. Andere grote verenigingen werden Olympia (maximaal 700 leden) en Kracht en Vlugheid (maximaal 1250 leden). In 1989 had het merendeel der Zaanse verenigingen tussen de 100 en 200 leden. Groter waren Olympia (ruim 800 leden). Lycurgus Hygiëa (550). Simson (390). Door Eendracht Verbonden (380). Turnlust (330). CarnaConcordia (280). Kwiek (250) en Jahn (215). In 1966 werd te Assendelft Aktief opgericht (in 1989 200 leden). De Zaanse Tumkring ging in 1978 een fusie aan met de Amsterdamse Tumbond. de Kennemer Tumkring en het Noordhollands Zuiderkwartier. Samen vormden zij de Turnkring Noord-Holland Zuid. Na een landelijke fusie tussen de katholieke en de neutrale bond. trad men toe tot de Koninklijke Nederlandse Gymnastiek Bond. De Zaanse verenigingen vormden in deze bond het rayon Zaanstreek van de regio Zuidelijk NoordHolland. Bij het rayon waren in 1989 aangesloten: Aktief. Carna-Concordia. Door Eendracht Verbonden. Fortuna. Hercules-Hehe. Jahn. Kwiek. Lycurgus-Hygiëa, Olympia. Saenden. TOB (Tuindorp Oostzaan). Wilskracht (Landsmeer) en Werken is Leven. Trio. Simson en Achilles zijn uit de bond gestapt. Kracht en Vlugheid. Door Inspanning Ontspanning en Door Oefening Kracht vormden in 1989 samen met vier andere verenigingen de kring IJmond-Zaanstreek van het Koninklijk Nederlands Christelijk Gymnastiek Verbond.