Herman Gorterhuis
De uit 1836 stammende pastory aan de Zaanweg 36 in Wormerveer is een in laat-empirestijl gebouwd klassiek huis, dat als uniek in de Zaanstreek wordt beschouwd. De kerkeraad van de doopsgezinde gemeente besloot tot bouw van de pastorie en droeg de timmerlieden Jacob Kaan en Dirk Nanning op hiervoor een tekening te ontwerpen. In april 1836 werd de eerste steen van de nieuwe pastorie gelegd door Lukas Boekenoogen en Gerrit van Gelder Martinuszoon, onder leiding van Ds. Boekenoogen.
De pastorie heeft vele doopsgezinde predikanten gehuisvest van waaruit de doopsgezinde gemeente een sterk stempel op de streek drukte. Het is bovendien 't geboortehuis van de schrijver-dichter Herman Gorterplugin-autotooltip__default plugin-autotooltip_bigGorter, dr. Herman
Wormerveer 26 november 1864 - Brussel 15 september 1927 Herman Gorter, (portrettekening van M. de Roode-Heijermans) Dr. Herman Gorter, Nederlands letterkundige, geboren in Wormerveer in het later zo geheten Herman Gorterhuis, vooral bekend geworden als dichter. Herman Gorter studeerde klassieke letteren te Amsterdam en promoveerde op het proefschrift 'De interpretatione Aeschyli Metaphorarum'. Hij werd leraar in Amersfoort, maar wijdde zich na 1896 uitsluitend aan letterkunde… die er op 26 november 1864 het levenslicht zag als zoon van de doopsgezinde predikant Simon Gorterplugin-autotooltip__default plugin-autotooltip_bigGorter, ds Simon
Warns, 11 december 1838 - Rhenen, 05 juni 1871
Doopsgezind predikant en letterkundige, vader van de dichter Herman Gorter. Simon Gorter studeerde theologie te Amsterdam en was Doopsgezind predikant in Aalsmeer en Wormerveer. Hij moest echter al op 30-jarige leeftijd zijn werk in Wormerveer om gezondheidsredenen, longtuberculose, tijdelijk onderbreken. In 1869 stopte hij vanwege zijn slechte gezondheid met het domineeschap en werd hoofdredacteur van het nieuw opgerichte liberal…, later hoofdredacteur van Het Nieuws van den Dag. Het pand bleef bij de gemeente in gebruik tot 1960. In dat jaar werd het gekocht door de naastgelegen Coöperatieve Melk Centrale CMC.
Het huis stond na vertrek van CMC in de jaren 60/70 enige jaren leeg en werd in 1973 weer eigendom van de gemeente. Om te voorkomen dat de sloper op het pand zou worden afgestuurd liet de Stichting Zaans Schoon het pand in juni 1974 op de tijdelijke monumentenlijst plaatsen. Hoewel het tot de gemeentelijke plicht behoorde voor een goede afdichting te zorgen, het gebouw stond immers op de monumentenlijst, gebeurde dat niet. Van omwonenden kwamen veel klachten over de gevaarlijke situatie voor onder meer kinderen die in het gebouw speelden.
Nadat in 1975 drie slooppanden in de nabijheid van het Herman Gorterhuis afbrandden besloot de dienst gemeentewerken van Zaanstad de voormalige leegstaande en haveloze pastorie toch te slopen. Nadat dakhout en pannen al waren verdwenen riep het gemeentebestuur de slopers terug onder druk van de Stichting Zaans Schoon, dreigend met een kort geding omdat geen vergunning voor de sloop kon worden overlegd.
Eind november 1975 vond oprichting van de Stichting Herman Gorterhuis plaats met in het bestuur drs. D.S. Gorter, de Zaandijkse arts dr D. van Leeuwen, prof. dr. Garmt Stuiveling die de nalatenschap van Gorter beheert en J.A. de Zwaan van de Bond Heemschut. De stichting stelde zich ten doel het Herman Gorterhuis te behouden en te restaureren. Daarbij werd een even verrassend als omvangrijk plan bij de gemeente op tafel gelegd.
Niet alleen het Herman Gorterhuis zou in aanmerking komen voor herstel, ook de desolate omgeving leende zich niettemin voor een vorm van stadsherstel. Op het fabriekscomplex van de melkfabriek CMC waarvan het Herman Gorterhuis sinds 1960 deel uit maakte bevonden zich ook 14 woningen die door in- en uitwendige verbouwingen en aanpassingen in een bruikbare fabriek werden omgesmeed. De woningen werden in het plan weer bewoonbaar gemaakt.
Daarnaast bevatte het plan restauratie van een houten winkelpand te noorden van het CMC-complex plus de bouw in aangepaste stijl en afmetingen van vijf nieuwe woningen op een open terrein zuidwestelijk van de voormalige melkfabriek. Voormalig, want de toenmalige gemeente Wormerveer, later Zaanstad, nam omstreeks 1967 het fabriekscomplex over. De gebouwen stonden sindsdien leeg.
Ondank alle goedbedoelde inspanningen in gaf de gemeente Zaanstad haar sloopplannen niet op. In augustus 1967 ging de gemeenteraad op voorstel van burgemeester en wethouders in beroep bij de Kroon tegen de definitieve aanwijzing als monument. Eerste en voornaamste taak van de stichting was de gemeenteraad er toe te bewegen dat beroep in te trekken. Een brief met dat verzoek werd bij de raad ingediend.
Stichtingsvoorzitter Van Leeuwen deed de gemeente een bod; dank zij financiële hulp kon de stichting de restauratie van het Herman Gorterhuis zelfstandig financieren. Bovendien diende zich een aspirant-koper voor het gerestaureerde huis aan. Voor uitvoering van het overige plan, geraamd op 2,75 miljoen, verwachtte de stichting van de gemeente geen andere financiële bijdrage dan de gelden die de gemeente krachtens de verfijningsregeling van het rijk zou ontvangen. De in een benarde financiële situatie verkerende gemeente Zaanstad ging na een lange, moeizame weg, waarin steeds weer nieuwe hindernissen moesten worden genomen, akkoord met het voorstel.
Ontwerper van het restauratie-rehabilitatieplan was de Amsterdamse architect Prins, landelijk bekend vanwege de in Woudrichem 25 uiterlijk van elkaar verschillende woningen die werden gebouwd op hetzelfde grondoppervlak. Prins, groot voorstander van individuele bouw en fervent opponent van wat hij als stoomwalsarchitectuur classificeert: het slopen van oude buurten omwille van uniforme nieuwbouw. Prins maakte gebruik van de in uitstekende staat verkerende funderingen van de oorspronkelijke huizen waaruit de fabriek werd opgebouwd.
Voorts bleken in het fabriekscomplex vele andere herkenbare elementen aanwezig, zoals muren met raampartijen, verdiepingsvloeren en soms ook kappen, ooit in het fabrieksgezicht weggewerkt, die gebruikt konden worden. Naar verwachting zouden de vijf nieuw te bouwen maar in het totale plan passende woningen op het open terreingedeelte ongeveer 110 duizend gulden gaan kosten. Naar gemeentelijke voorschriften uitsluitend bestemd voor inwoners die economisch gebonden waren aan Zaanstad.