Periode tussen 1780 en 1787 waarin de republiek der Nederlanden op de rand van een burgeroorlog stond, beëindigd door een inval van de Pruisische troepen, die het stadhouderlijk gezag herstelden. In de Patriottentijd stonden Patriottenplugin-autotooltip__default plugin-autotooltip_bigPatriotten

Groep veranderingsgezinden, die in de Zaanstreek grote aanhang kreeg onder het welgestelde deel van de burgerij in de jaren '80 van de 18e eeuw. De patriotten waren vertegenwoordigd in Burger-sociëteiten, waaruit later de Exercitiegenootschappen of genootschappen van de wapenhandel voortkwamen. De patriotten waren de tegenstrevers van de in de Zaanstreek minder op de voorgrond tredende en Orangistenplugin-autotooltip__default plugin-autotooltip_bigOrangisten

In de Patriottentijd (1780-1787) de ongeorganiseerde partij die streefde naar handhaving van het stadhouderlijk gezag. De orangisten stonden daarbij lijnrecht tegenover de in de Zaanstreek, en ook elders, talrijker patriotten. In de Zaanstreek bestond de aanhang voornamelijk uit de minder betaalden; getuige de relletjes die af en toe plaats hadden, waren er naar verhouding veel orangisten in Krommenie, Assendelft en Oostzaan, wellicht ook in Wormer, terwijl ook het Kalf in Zaandam or… tegenover elkaar. De patriotten verweten stadhouder Willem V de slechte situatie in het land. Deze was niet in de laatste plaats ontstaan door de desastreus verlopen Vierde Engels-Nederlandse Zeeoorlog met Engeland van 1780 tot 1787.

De rijkere burgerij was anti-Engels, aangezien de Britten de Hollandse handelsschepen van de Noordzee weerden, terwijl het Huis van Oranje traditioneel pro-Engels was. De burgerij besefte niet dat de economische achteruitgang veel diepere oorzaken had dan enkel de opkomst van de Britten. De anti-stadhouderlijke gevoelens leidden tot de oprichting van burgersociëteiten en Exercitiegenootschappenplugin-autotooltip__default plugin-autotooltip_bigExercitiegenootschappen

of Genootschappen van de Wapenhandel waren burgermilities van de Patriotten opgezet naar het model van schutterijen, met het doel te assisteren bij de orde-handhaving. In de jaren 1786-1787 kregen de genootschappen de taak het gebied Utrecht-Holland te beschermen. Het was bijvoorbeeld ook een exercitiegenootschap dat op 28 juni 1787 bij.

Ook in de Zaanstreek ontstonden patriottische Leesgezelschappenplugin-autotooltip__default plugin-autotooltip_bigLeesgezelschappen

Verenigingen die zich ten doel stellen tijdschriften en boeken onder hun leden te doen circuleren. In de Zaanstreek bestond minimaal een tiental leesgezelschappen. Het ontstaan van leesgezelschappen is typerend voor de tijdgeest aan het eind van de 18e eeuw en het begin van de 19e eeuw. In bredere lagen van de bevolking ontstond de behoefte wetenschappelijke dan wel literaire kennis te vergaren. Zij die zich dat konden veroorloven legden grote boekencollecties aan. Anderen had… en genootschappen van de wapenhandel. De Zaanse bevolking was, behalve door de landelijk-geldende motieven, extra veranderingsgezind. Simon Hartplugin-autotooltip__default plugin-autotooltip_bigHart, dr. Simon

Zaandam 24 maart 1911 - Amsterdam 27 september 1981

Zaans historicus en publicist. Hart heeft meer dan honderd publicaties op zijn naam, een groot deel daarvan betrof de economische geschiedenis van de Zaanstreek en Amsterdam. Zijn stelde dat Zaandam verschillende steden overtrof in bevolkingsgrootte en economische betekenis, maar dat op grond van 16e-eeuwse verhoudingen die steden een stem in het kapittel hadden en Zaandam niet werd gekend in bestuurszaken. Het had geen zeggenschap in de regering van land en provincie. De ondergeschikte positie die de dorpen Oost-plugin-autotooltip__default plugin-autotooltip_bigOostzaandam

Voormalige naam van de bewoningsconcentratie ten oosten van de Zaan nabij de Dam, tot 1795 behorend tot de gemeente Oostzaan, tussen 1795 en 1811 min of meer een zelfstandige gemeente en sinds 1811 deel uitmakend van de stad Zaandam. Oostzaandam behoorde tot de en Westzaandamplugin-autotooltip__default plugin-autotooltip_bigWestzaandam

Westzaandam, vroegere naam voor het ten westen van de Zaan gelegen deel van Zaandam, dat deel uitmaakte van de Banne van Westzanen. Het dorp is, in tegenstelling tot Oostzaandam, nooit zelfstandig geweest, en dat terwijl het in de loop der geschiedenis in economisch opzicht en wat betreft het aantal inwoners belangrijker werd dan zijn 'overbuur'. De oorzaak van de aanvankelijke, tot 1811 in stand gebleven scheiding tussen West- en Oostzaandam was eenvoudigweg dat de dorpen in versc… in hun eigen ban innamen werd ook in hoge mate irritant.

Niet alleen in Zaandam, ook in de andere Zaandorpen werd dit als onrechtvaardig gevoeld. De sociëteiten legden zich allereerst toe op de verspreiding van patriottische geschriften. Of daarbij ook de werken waren van schrijvers uit de Franse Verlichting als Voltaire, Rousseau, Montesquieu en anderen, is niet na te gaan. De indruk bestaat dat de Nederlandse patriotten minder op de Franse literatuur dan op Engelse geschriften gericht waren.

De landelijke gebeurtenissen hadden grote gevolgen voor de Zaanse patriotten. Het jaar 1786 bracht een openlijke scheiding tussen patriottisch en orangistisch gebied. Holland en Utrecht waren patriottisch, Gelderland was het centrum van het aan de stadhouder trouw gebleven gebied. Twee steden, Hattem en Elburg, weigerden echter te buigen voor de stadhouderlijke troepen. In september 1786 werden zij overmeesterd. Daardoor groeide in Holland en Utrecht het belang van de burgerschutterijen. Men had namelijk weinig vertrouwen in de door de Staten van Holland en Utrecht betaalde troepen. De schutterijen werden noodzakelijk geacht voor de verdediging van het eigen grondgebied. Nog in 1786 bevestigde Westzaandam dat het grootste deel van de aanzienlijke burgerij achter de patriotten stond. Op 7 september gaven de burgemeesters en vroedschappen de exercitiegenootschappen drie vaandels. De eerste burgemeester van de latere stad Zaandam, Hendrik Christiaan Göbelplugin-autotooltip__default plugin-autotooltip_bigGöbel, Hendrik Christiaan

(1754-1823)

Hendrik Christiaan Göbel, eerste burgemeester van de pas gevormde stad Zaandam (1812-1814), daarvoor Maire van Westzaandam (1811), secretaris van de banne van Westzanen (1783-1811) en notaris Göbel maakte zich in zijn Zaanse periode allerminst geliefd, getuige ook zijn bijnaam Hein de Draayer., sprak de menigte toe en deed deze toespraak, met een uitgebreide beschrijving, uitgeven. 1787 werd een jaar van revolutie en contrarevolutie. In maart bleken de financiën van de stad Amsterdam onvoldoende om de troepen van de Rijngraaf van Salm nog langer te kunnen onderhouden. Een inzameling onder Amsterdamse kooplieden leverde een enorm bedrag op. Ook Zaanse kooplieden tekenden in op de lijsten.

In Westzaandam kwam een beweging op gang om de burgerschutterijen tot reguliere schutterijen te maken. Was dat gelukt, dan hadden de Westzaandamse patriotten het totaal voor het zeggen gehad. Er bleven echter enkele tot voorzichtigheid manende mannen op burgemeestersposten gehandhaafd. Eind april werden wel negen Zaandamse notabelen 'geconstitueerd' om het dorp in het landsbestuur te vertegenwoordigen. In juni 1787 leidde een incident tot het einde van de Patriottentijd. Bij Goejanverwellesluis werd prinses Wilhelmina van Pruisen staande gehouden. Zij mocht, als gemalin van stadhouder Willem V, niet naar Den Haag reizen. Haar broer, de koning van Pruisen, eiste genoegdoening. Hoewel in de meeste plattelandsgemeenten een burgerleger was gevormd in de vorm van schutterijen, beseften de patriotten dat zij een buitenlandse macht niet zouden kunnen weerstaan. Men hoopte echter op hulp van Franse zijde, die echter niet zou komen. Naast de betaalde troepen hadden de Staten van Holland 28.000 'vrijcorporisten' verzameld. Een groot deel van deze troepen stond bij Woerden, Oudewater en Utrecht.

Ook Zaankanters werden bij deze plaatsen gelegerd. Geen van hen heeft daadwerkelijk moeten vechten. Bij de inval van de Pruisische troepen kregen de Zaanse genootschappen namelijk de order zo snel mogelijk terug te keren. Hun eerste taak was immers de orde binnen de eigen gemeente zeker te stellen en deze tegen buitenlandse invallen te beschermen. In de Zaanstreek is niet gevochten. Het eerherstel voor Oranje dat de Pruisische koning Frederik Willem nastreefde, probeerde hij voornamelijk in Amsterdam te behalen. De stadhouderlijke macht werd na zeer korte tijd hersteld. De Zaanse veerschuiten op Amsterdam bleven slechts twee dagen uit de vaart (1-3 oktober) en al snel werd er in de Zaanstreek weer Oranje gedragen. Dat was nog enigszins voorbarig, want op 10 oktober kwamen er nog 400 tot 500 man patriottische troepen in Zaandam aan, die echter weer snel vertrokken. Eind oktober moesten alle wapens en toebehoren ingeleverd worden. Deze werden naar 's lands magazijn in Naarden verscheept.

De patriotten moesten acht jaar wachten tot hun een nieuwe kans gegund werd. De periode tussen de stadhouderlijke restauratie en het begin van de Franse tijdplugin-autotooltip__default plugin-autotooltip_bigFranse tijd

De Franse tijd in Nederland duurde van 1795 tot 1813 en was een periode van grote veranderingen. Nederland werd bezet door Franse troepen onder leiding van Napoleon Bonaparte, wat leidde tot economische en politieke veranderingen. De Zaanstreek werd hard getroffen door de Franse bezetting, vooral door het (1795) verliep in de Zaanstreek zeer opwindend. In 1788 werd zowel in Jisp als in Krommenie een optocht ter ere van de verjaardag van Willem V gehouden. Deze bezocht in 1789 de Zaanstreek en werd hier zeer geestdriftig ontvangen, van patriottisch ressentiment was geen spoor. Uit angst voor Orangistische relschoppers heeft een klein aantal Zaankanters zich voor korte tijd niet in de Zaanstreek vertoond. De enige van wie bekend is dat hij voor langere tijd uit de Zaanstreek wegtrok was Hendrik Duynplugin-autotooltip__default plugin-autotooltip_bigDuyn, Hendrik

Uit Zaandam afkomstige adjudant, die na de omwenteling van 1795 in het Orangistische Krommenie de rust herstelde. Van Hendrik Duyn zijn weinig persoonlijke gegevens bekend. Op 28 januari 1795 zochten de gecommitteerden van Westzaandam, Koog, Zaandijk en Wormerveer contact met hem. Hij was toen adjudant bij Daendels en was met Krayenhoff, de leider van de omwenteling te Amsterdam, naar de hoofdstad gekomen.. Hij zou als adjudant van Daendels in 1795 uit Frankrijk terugkeren.

Literatuur:

• Jacob Honig Jansz. Jr., Geschiedenis der Zaanlanden, Zaltbommel 1971;
• Simon Hartplugin-autotooltip__default plugin-autotooltip_bigHart, dr. Simon
  
  Zaandam 24 maart 1911 - Amsterdam 27 september 1981
  
  Zaans historicus en publicist. Hart heeft meer dan honderd publicaties op zijn naam, een groot deel daarvan betrof de economische geschiedenis van de Zaanstreek en Amsterdam. Zijn, Zaandam in de Franse tijd, in: Zaandam 150 jaar stad, Zaandam 1962;
• Ger Jan Onrust, De Westzaandamse revolutie, Zaandam 1987.