Prentbriefkaart uit 1905, rechts de synagoge tegenover de Koeienmarkt,

Sjoel te Zaandam waar de Joodse Gemeenschap bijeenkwam voor godsdienstoefeningen en onderricht in de joodse wetten, gevestigd aan oorspronkelijk de Rozengracht, nadien het Kuijperspad, later aan de Gedempte Gracht. Sinds 1974 is de Sjoel niet meer als zodanig in gebruik. In april 1800 deelden twee vertegenwoordigers van de lidmaten van de Hoogduytsche Joodsche Natie te Zaandam aan het bestuur van Westzaandam mee dat zij voor godsdienstoefeningen een huis hadden gehuurd aan de Rozengracht, dat nog diezelfde maand zou worden ingewijd.

In augustus 1816 kochten drie gemachtigden van de joodse gemeente een huis, bekend als no. 469, aan het Kuijperspad te Zaandam voor duizend gulden, dat als synagoge werd ingericht. Later werd er tevens een schoollokaal aan verbonden. In 1858 verkeerden de kerk en school in erbarmelijke staat en werd een verzoek gericht tot Gedeputeerde Staten van Noord-Holland om een toelage tot herstel van de kerk van de Israëlieten te Zaandam. Het verval zette zo snel door dat in 1861, de school werd in 1858 gesloten, van herstel reeds geen sprake meer kon zijn en de synagoge geheel moest worden vernieuwd. De kosten van het door stadsarchitect Ludovicus Johannes Immink (1822-1869) ontworpen gebouw werden geraamd op 8500 gulden.

Na een inzameling onder de 160 voor het merendeel minvermogende leden van de joodse gemeente, bijdragen van het Ministerie van Eredienst, de provincie Noord-Holland en geloofsgenoten uit Amsterdam bedroeg het tekort voor de bouw nog 1500 gulden, waarover de joodse gemeente een renteloze lening afsloot. Als een verblijdend teken des tijds gold, dat de predikant van de Doopsgezinde gemeente in Leiden in persoon bij verscheidene ingezetenen is rond gegaan, tot het inzamelen van giften voor de opbouw van de Israëlitische Synagoge te Zaandam.

Nadat een loterij op 21 juni 1864 f 2600 opleverde vond de aanbesteding twee dagen later plaats. Het verzoek een lot aan te schaffen bereikte ook Z.K.H. Prins Hendrik die twee fraaie candelabres beschikbaar stelde, om als prijs bij de loterij te dienen. H.M. de Koningin stond een zeer fraaie pendule af. Ook HH.KK.HH. Prins en Prinses Frederik lieten zich niet onbetuigd. Zij stelden twee prachtige voorwerpen beschikbaar. Bovendien verzekerden zij zich van een aantal loten. H.M. de Koningin-moeder deed een soortgelijke toezegging voor zowel het één als het ander.

Voorafgaand aan de loterij werd een tentoonstelling gehouden van beschikbaar gestelde voorwerpen, bestemd voor de loterij. Ds. G. ter Weeme, predikant bij de Hervormde gemeente van Zaandam, stond voor die tentoonstelling het kerkgebouw kosteloos af.

Op 15 februari 1865 werd nieuwe synagoge plechtig ingewijd, waarbij de J. Hirsch, rabbijn assessor te Amsterdam en M. Koekoek, godsdienstleraar te Zaandam, toepasselijke toespraken hielden, terwijl de gezangen, door G.J. Polak van Amsterdam vervaardigd, met koor goed werden voorgedragen. Het stedelijk bestuur en de predikanten van de Hervormde gemeente woonden de plechtigheid bij.

Een gedeelte van de synagoge werd als joodse school gebruikt. Het kerkbestuur bestond uit vijf leden. Daarnaast was er een penningmeester voor het Heilige Land. Vanaf 1887 had de joodse gemeente van Zaandam de beschikking over een eigen begraafplaats aan de Westzanerdijk.

Reeds lange tijd bleek zich de behoefte voor te doen naar een geschiktere gelegenheid in de synagoge, om ook de dames van de dienst te doen genieten. Vanaf zaterdag 6 maart 1897 heeft het kerkbestuur op de meest gewenste wijze in deze leemte voorzien. De damessjoel laat nu niets meer te wensen over en brengt de gemeente daarvoor het kerkbestuur hartelijk dank. Tegelijkertijd werd een grote verbetering gebracht in het kerkelijk bad, dat nu met de baden in grote steden kan wedijveren.

Tegen het einde van de negentiende eeuw nam het aantal joodse inwoners van de Zaanstreek af. Deze tendens zette door in het begin van de twintigste eeuw. In de periode voorafgaand aan de Tweede Wereldoorlog vestigde een groot aantal joodse vluchtelingen uit Duitsland en Midden-Europa zich in Zaandam.

Tijdens de Tweede Wereldoorlog werd de synagoge geplunderd, vernield en ingericht als garage en paardenstal. Zes Torarollen zijn gespaard gebleven. In 1950 volgde restauratie. Van de joodse gemeente was na de Duitse pogrom echter weinig overgebleven. In 1974 werd het gebouw wederom gerestaureerd en verkocht aan uitvaartverzekeraar Dela, waarna expositie- en kunstuitleencentrum de Zienagoog er in werd gevestigd, gevolgd door een brasserie en een telefoonwinkel van de KPN.

In de loop der jaren sneuvelden talloze plannen om de Synagoge ooit een waardiger herbestemming te geven. De eigenaar van het gebouw, een vastgoedbedrijf, vraagt echter een bijzonder hoge overnameprijs temeer daar het pand centraal gelegen ligt in de drukste winkelstraat van Zaandam.

Eind 2012 is over de gracht van de ooit Gedempte Gracht tegenover de synagoge een voetgangersbrug aangelegd, waarvan de brugleuningen bestaan uit Davidsterren. Ook is hier een gedenksteen geplaatst. Deze brug gaat onder de naam Davidsbrug door het leven.

Op 17 januari 2017 onthulde predikant Sjaak Visser van de Noorderkerk een houten plank voorzien van een Hebreeuwse tekst, ooit weggewerkt met witkalk toen de functie van de Synagoge veranderde. Op die dag was het 75 jaar geleden dat Zaandam officieel tot eerste Jodenvrije gemeente werd uitgeroepen door de bezetter. Het zichtbare gevolg van deze dramatische dag is de nauwelijks herkenbare, voormalige Synagoge. De plank met de Hebreeuwse tekst, aangebracht door de Iraanse kunstenaar Peyman, werd aangeboden aan het Gemeentebestuur van Zaanstad. De tekst, ontleent aan het bijbelboek Exodus 15 vers 17, luidt: “U brengt hen naar de berg die uw domein is, Heer, en daar zult u hen planten, in uw eigen woning, het heiligdom door u gebouwd”. De overdracht vond plaats in de muziekkoepel op de Gedempte Gracht.

Ds. Visser hoopt dat de tekst zo snel mogelijk weer op de gevel zal verschijnen. De grote wens, de Synagoge een huis van vrede te laten worden, krijgt hiermee een nieuwe stimulans. Evenals de wens dat de Synagoge wordt van belwinkel tot een huis van sjaloom, salaam, een huis van verbinding en verzoening in een stad met zo vele nationaliteiten.

Joods Monument Zaanstreek geeft informatie over de joodse bewoners van de Zaanstreek en joodse onderduikers in de Zaanstreek gedurende de Tweede Wereldoorlog.