Een gebouw, bestemd voor de huisvesting van weeskinderen en vondelingen. Vanaf de 16e eeuw ontstonden in ons land weeshuizen; het eerst in de steden Amsterdam 1523, Hoorn 1531, en Enkhuizen 1551 en ongeveer een eeuw later in de dorpen. Ook in de Zaanstreek verrezen in de 17e eeuw de eerste weeshuizen, zoals het alweer verdwenen weeshuis achter de Hervormde Kerk in Jisp uit 1655 en het eveneens verdwenen Doopsgezinde weeshuis aan de Schipperslaan in Koog uit 1698.

Soms maakte men gebruik van bestaande panden, die eerst min of meer ingrijpend verbouwd werden voor ze als weeshuis konden dienen. Dat geschiedde onder andere in Oostzaan, waar in 1774 een 17e-eeuws woonhuis tot weeshuis werd verbouwd en in Wormerveer, waar in 1857 een dubbel koopmanshuis uit 1727 tot weeshuis werd ingericht. In andere gevallen werden er speciale gebouwen neergezet, die van de aanvang af als weeshuis bedoeld waren. Grote weeshuizen in de steden waren soms aangelegd rond een of meer binnenplaatsen, zoals het omvangrijke Burgerweeshuis, later het Amsterdams Historisch Museum, in de hoofdstad.

In de Zaanstreek ging het om kleinere gebouwen. Het merendeel werd op getrokken op een rechthoekig grondplan en kreeg drie bouwlagen, een begane grond, een verdieping en een zolder. Weeshuizen golden als representatieve bouwwerken en er werd dan ook de nodige zorg en het nodige geld aan de bouw besteed. Zo verrezen er in de 17e en 18e eeuw behalve weeshuizen met voor de Zaanstreek gebruikelijke houten wanden ook weeshuizen met muren van baksteen; een bouwmateriaal dat alleen voor deftige panden werd gebruikt. Zoals ook elders het geval is, getuigen soms beeldjes van weeskinderen aan de voorgevel van de bestemming van het pand zoals onder andere in Oostzaan te zien is.

De indeling van elk weeshuis was weer anders en onderging bovendien in de loop van de tijd de nodige veranderingen, afhankelijk van het aantal kinderen dat er woonde en van de opvattingen over huisvesting en verzorging. Altijd was er wel een grote keuken waar de maaltijden bereid werden. Er waren één of meer zalen waar gegeten, gespeeld en geleerd werd en er waren zalen waar geslapen werd. Zoals vroeger gebruikelijk bij liefdadige gestichten zoals weeshuizen, waren er regenten die toezicht hielden en voor hen was er vaak een regentenkamer of vergaderkamer aanwezig, men vond deze o.a. in het reeds genoemde aan de Schipperslaan in Koog uit 1698 en het Doopsgezinde weeshuis aan de Stationsstraat in Zaandam uit 1713. In Assendelft werd in 1795 een Rooms-Katholiek weeshuis gebouwd, terwijl er van de Luthersen een weeshuis te vinden is aan de Vinkenstraat in Zaandam, naast de Lutherse kerk, gebouwd in 1861 door stadsarchitect Ludovicus Imminkplugin-autotooltip__default plugin-autotooltip_bigImmink, Ludovicus Johannes

's-Gravenhage, 30 maart 1822 - Zaandam, 23 september 1869

Bouwkundige, in 1849 benoemd tot stadsarchitect van Zaandam. Ludovicus Johannes Immink heeft in de twintig jaar dat hij in de Zaanstreek werkzaam was een duidelijk stempel gezet op de toenmalige bouwkundige ontwikkeling. Naar de geest van de tijd ontwierp hij over het algemeen brede stenen panden van twee tot drie verdiepingen, gedekt met flauw hellende tentdaken. Soms was de kamerhoogte op de begane grond kle….

Zoals ook elders in het land het geval was, trof men meermalen in de Zaanstreek een combinatie aan van weeshuis en armenhuis/diaconiehuis. Dat is onder andere het geval bij het al genoemde Lutherse weeshuis. Een ander voorbeeld stond in Westzaan, achter de Hervormde kerk. Het in 1717/1718 gebouwde en in 1747 uitgebreide pand bevindt zich thans aan de Zaanse Schans en herbergt het restaurant De Walvisplugin-autotooltip__default plugin-autotooltip_bigWalvis, Restaurant de

Zie: Hoop de, golfkartonfabriek op d`Swarte Walvis.. Het Westzaanse weeshuis is niet het enige weeshuis dat thans een andere bestemming heeft. Andere opvattingen over de opvang van weeskinderen, men brengt ze thans liever onder in gezinnen dan in weeshuizen, maakten de oude weeshuizen in de loop van de 20e eeuw overbodig.

De nog bestaande gebouwen, die ooit langere of kortere tijd als weeshuis dienden, kregen nieuwe bestemmingen. Zonder een compleet overzicht te geven,worden de volgende huizen genoemd:

• Westzaandam, dorpsweeshuis Zaandam, 1631;
• Wormer, wees- en armenhuis, 1634;
• Krommenie, dorpsweeshuis, 1657 (herbouwd 1743);
• Oostzaandam, dorpsweeshuis, 1677;
• Zaandijk, dorpsweeshuis 1695, (herbouwd 1730, vergroot ca. 1850);
• Koog aan de Zaan, doopsgezind weeshuis, 1696;
• Krommeniedijk, dorpsweeshuis, na 1705;
• Krommeniedijk, doopsgezind weeshuis ..?;
• Westzaandam, dorpsweeshuis, 1712/1713;
• Westzaan, dorps wees- en armenhuis, 1717/1718;
• Zaandijk, weeshuis, 1730, in 1964 door brand verwoest
• Oostzaandam, doopsgezind weeshuis, 1744, herbouwd 1804, later Oosterweideplugin-autotooltip__default plugin-autotooltip_bigOosterweide
  
  Doopsgezind Kindertehuis aan de Oostzijde 240 te Zaandam, ten oosten van de Prins Bernhardbrug. Het herenhuis is gebouwd in 1804, het vorige uit 1744 werd gesloopt omdat het te klein was geworden. Men verkeerde midden in de Franse overheersing, maar er kwam toch een nieuw gebouw door een vrijwillige bijdrage van f 12000, door de leden van de; in 1968 door brand verwoest;
• Oostzaan, dorpsweeshuis, 1774-1942);
• Westzaandam, Nederlands Hervormd weeshuis, 1832-1874;
• Zaandam, Rooms Katholiek weeshuis, 1847-1876;
• Wormerveer, Nederlands Hervormd weeshuis, 1857-1906;
• Zaandam, Luthers weeshuis, 1861;
• Wormerveer, Nederlands Hervormd weeshuis aan de Wandelweg, 1906.

Carla Rogge

Zie ook: Wees- en armenzorgplugin-autotooltip__default plugin-autotooltip_bigWees- en armenzorg

Materiële en/of financiële ondersteuning aan wezen en/of armen. De Zaanstreek, hoe welvarend ook geweest, heeft altijd een flink aantal armlastigen gekend. De ondersteuning van de minvermogenden was tot aan de 20e eeuw vooral een zaak van de kerkelijke en burgerlijke caritas geweest. Daarin verschilde de Zaanstreek niet van het omringende gebied..