Economisch samenwerkingsverband van verbruikers of producenten. In de Zaanstreek werden vooral de coöperaties van verbruikers belangrijk, maar er ontstonden ook productie-coöperaties Door middel van gemeenschappelijke inkoop of bedrijfsuitoefening trachtten de deelnemers hun economische belangen te behartigen. Daarbij moet worden opgemerkt dat naast het economische doel idealisme een minstens zo belangrijke drijfveer voor de samenwerking was. In de 20e eeuw kwamen met name de land en tuinbouwcoöperaties, de verbruikscoöperaties, de onderlinge waarborgmaatschappijen, de inkoop-coöperaties (of combinaties), de collectieve woningbouwverenigingen en de coöperatieve banken op. Eerder waren er met name op het gebied van de verzekeringenplugin-autotooltip__default plugin-autotooltip_bigVerzekeringswezen

In de Zaanstreek bestond eeuwenlang een hoge graad van economische bedrijvigheid op allerlei gebied. Daaruit voort kwam de behoefte aan mogelijkheden om het financiële risico daarvan zo veel mogelijk veilig te stellen. Misschien kan zelfs worden gesteld, dat bepaalde takken van handel of industrie zich minder of in elk geval anders ontwikkeld zouden hebben als niet enige vorm van mogelijkheid tot overdracht van het financiële risico had bestaan. De kleinschaligheid van de Zaan… al coöperaties. Bekend in dit verband zijn het olieslagerscontractplugin-autotooltip__default plugin-autotooltip_bigOlieslagerscontract

Vorm van collectieve onderlinge brandverzekering. Al in 1663 in de Zaanstreek door eigenaars van oliemolens overeengekomen. Het contract, waarbij in 1727 alle 141 Zaanse oliemolens waren betrokken, geldt als de eerste vorm van verzekering ter wereld. Het heeft bijna 250 jaar bestaan; doordat de fabrikanten gaandeweg verzekering ter beurze gingen prefereren, is het fonds in 1912 ontbonden. van 1727 en de beurs voor zeevarendenplugin-autotooltip__default plugin-autotooltip_bigBeurs

Gebouw waar kooplieden op gezette tijden bijeen komen om te handelen of over handelszaken te overleggen. In de Zaanstreek heeft in deze zin geen beurs bestaan, althans niet officieel. Zaanse kooplieden gingen al in de 17e eeuw varend naar Amsterdam om daar de beurzen in verschillende grondstoffen of producten te bezoeken. Hierbij moet niet in de eerste plaats worden gedacht aan de latere Koopmansbeurs, vóór de beurs van Berlage was dat een in 1840-1842 door de architect. (Zie ook boerenbedrijfplugin-autotooltip__default plugin-autotooltip_bigBoerenbedrijf

Primaire bron van bestaan, in de Zaanstreek van oudsher beoefend. De belangrijkste landbouwtak in de Zaanstreek was en is de veehouderij; daarnaast worden op bescheidener schaal Akkerbouw en Tuinbouw bedreven. Een bijzondere, met name in Oostzaan zeer belangrijke, agrarische sector was de pluimveehouderij. Het in de onmiddellijke omgeving gelegen agrarische gebied van de Wijde Wormer is hier buiten beschouwing gelaten.), woningbouwplugin-autotooltip__default plugin-autotooltip_bigWoningcorporaties

Verzamelnaam van wettelijk erkende woningbouwverenigingen en woningstichtingen. Deze instellingen houden zich bezig met het bouwen, beheren, verhuren en exploiteren van woningen.

In de Zaanstreek vond in Krommenie op 18 december 1907 de oprichting plaats van de eerste woningbouwvereniging: de Vereniging tot de bouw van woningen De Volkswoning. In de jaren daarop groeide het aantal woningcorporaties gestaag. Uit vorenstaande benamingen blijkt reeds, dat voor woningcorporaties…, dodenbossenplugin-autotooltip__default plugin-autotooltip_bigDodenbossen

Zie: Begrafenisfondsen, begrafenisondernemingenplugin-autotooltip__default plugin-autotooltip_bigBegrafenisondernemingen

.

De regeling en verzorging van begrafenis of crematie (uitvaartverzorging) berust bij organisaties die zijn ontstaan door bundeling van particuliere begrafenisondernemers, die het begraven in het verleden doorgaans als nevenfunctie naast hun eigenlijke beroep uitoefenden. Dikwijls belastte de koster of een plaatselijke kapper zich met de uitvoering van begrafenissen, deze beschikte over een aantal dragers die hem incidenteel bijstonden Deze situatie heeft tot het be… en bankwezenplugin-autotooltip__default plugin-autotooltip_bigBankwezen

Banken zijn ondernemingen met als historische hoofdfunctie het verlenen van bemiddeling tussen vraag en aanbod van krediet. Zij hebben in de loop der tijd tal van nevenfuncties tot zich getrokken met het doel het financieel verkeer te vergemakkelijken en bewegen zich tegenwoordig ook in zekere mate op het terrein van bepaalde verzekeringen, als beleggingsadviseurs en als reisbureaus.).

Reeds in de oudheid kenden de Grieken onderlinge verzekeringsmaatschappijen. De moderne coöperaties ontstonden in Engeland in de 19e eeuw, als reactie op ongewenste gevolgen van de industriële revolutie. Met name de gedwongen winkelnering (consumenten werden door hun werkgever gedwongen bij bepaalde winkeliers te kopen, prijzen konden hierdoor kunstmatig hoog worden gehouden) was velen een doom in het oog.

De eerste voorvechters van de coöperaties, de Engelsman Robert Owen (1771 -1858) en de Fransman Charles Fourier (1772 1837) meenden dat de kapitalistische leverancier en/of werkgever plaats moest maken voor een organisatie die eventuele winst uitkeerde aan de deelnemers. Na enige (weinig succesvolle) pogingen, werd in 1844 de eerste geslaagde verbruikscoöperatie opgezet, de 'Pioneers of Rochdale'. Het Engelse idealisme had grote uitstraling naar andere delen van Europa. Binnen enkele tientallen jaren werden overal op het vasteland pogingen gedaan om coöperaties op te richten. In Duitsland richtte Friedrich Wilhelm Raiffeisen (1818-1888), dorpsburgemeester, in 1864 de eerste onderlinge kredietverleningsmaatschappij op. De organisatie was vooral gericht op de plaatselijke landbouwers en vond in Nederland navolging in de Raiffeisen- en Boerenleenbanken.

De eerste succesvolle Nederlandse verbruikscoöperatie werd opgericht in 1865 te Zaandam (Help U Zelven, zie hierachter, 1), nadat eerdere pogingen om coöperatieve winkels op te richten te Rotterdam (1860) en Amsterdam (1861) waren mislukt. In totaal ontstonden in de Zaanstreek elf coöperaties. Veelal waren dit plaatselijke organisaties, die door onafhankelijke arbeiders werden opgericht. Later ontstonden ook coöperaties op levensbeschouwelijke grondslag.

Opmerkelijk is dat de vroege coöperaties aanvankelijk probeerden elkaar de loef af te steken, zodat binnen de links-idealistische organisaties het kapitalistische concurrentiebeginsel ingang vond Ter voorkoming hiervan, en om de basis van de coöperaties te verbreden, had een aantal fusies plaats. De laatste daarvan kreeg haar beslag in 1982 toen de Coöperatie Zaanstreek-Kennemerland werd samengesmolten met de Coöperatie Gelderland, tot de 'Coop. 82ua •

Hieronder volgt een overzicht van de Zaanse coöperaties:

In de zomer van 1865 besloot een groep arbeiders, van wie een aantal een geschrift van professor Vissering had gelezen, te Zaandam een coöperatie op te richten, naar voorbeeld van de 'Pioneers of Rochdale' De eerste 32 leden moesten contributie betalen om een winkel te kunnen inrichten. Binnen het jaar sloten zich nog 38 Zaandamse gezinnen aan. In het eerste jaar werd in totaal ƒ 370 aan contributie opgehaald, voldoende om een winkel te openen aan het Klamperspad. De huur van het pand bedroeg 90 cent per week, de innchting vond in eigen beheer plaats. Aanvankelijk vond de verkoop alleen op zaterdag plaats, later was de winkel drie dagen per week geopend De huisvesting aan het Klamperspad werd in 1873 ingewisseld voor een winkel aan het Zuidervaldeurspad In datzelfde jaar werd een tweede winkel geopend aan de Westzijde, en twee jaar later een bakkerij aan de Oostzijde.

De coöperatie kreeg in de eerste bestaansjaren te maken met tegenwerking van de plaatselijke middenstand, die met name bestond uit pressie op de leveranciers om niet aan Help U Zelven te leveren. Ovengens was dit offensief weinig succesvol. Liberale ondernemers, en bijvoorbeeld ook een doopsgezind predikant, stonden de arbeiders met raad en daad terzijde.

In 1890, bij het 25-jarig bestaan, had Help U Zelven zich vast gevestigd in de Zaandamse gemeenschap. Behalve de winkels had de coöperatie een Weduwenfonds (opgericht 1889) en een kolenmagazijn. Er waren 700 leden en er werd winst gemaakt. Begin 20e eeuw werd contact gezocht met andere coöperaties, met het doel tot samenwerking te komen. Het was de leden een doorn in het oog dat de andere coöperaties eerder concurrenten dan collega's waren. Uiteindelijk in 1920 ging Help U Zelven op in de Zaansche Coöperatieve Verbruiks- en Productievereniging 'De Eenheid' (zie hierachter, 12).

In de tweede helft van de 19e eeuw kon (globaal) de bevolking van Assendelft in twee groepen worden verdeeld: de boeren met hun knechten en de thuiswevers. De thuiswever was volledig afhankelijk van de (kwijnende) zeildoekindustrie te Krommenie. Onder aanvoering van dorpsarts S. Bon werd getracht de gemeente minder afhankelijk te maken.
Bon stimuleerde ook de oprichting van Arbeidersvereniging 'Eendracht Maakt Macht' in 1873 (officieel 1874). De vereniging, die zich richtte op 'de bevordering van de zedelijke welvaart van de werkende stand', richtte een ziekenfonds op en begon voorzichtig met de verkoop van een beperkte hoeveelheid artikelen. Het initiatief sloeg aan; binnen enkele maanden telde de vereniging 150 leden. Aanvankelijk werd uit het huis van een der bestuursleden gehandeld in voornamelijk brandstof, maar door het succes kon in 1882 worden begonnen met de bouw van een winkelhuis in de Kerkbuurt. Voorzitter van de coöperatie was inmiddels burgemeester K.C. de Boerplugin-autotooltip__default plugin-autotooltip_bigBoer, Klaas Cornelisz de

Optocht in 1904 ter ere van het 25-jarig jubileum van Burgemeester de Boer Assendelft, 10 oktober 1852 - Assendelft, 5 augustus 1936

Burgemeester van Assendelft van 1879 tot 1918. Hij werd als boerenzoon al op zijn 26e tot burgemeester in zijn woonplaats benoemd. Zijn zoon geworden.

De landbouwcrises van de jaren '90 van de 19e eeuw deden zich in Assendelft zwaar voelen, en dit had ook gevolgen voor de omzet van de winkel van de coöperatie. Aan het einde van de 19e eeuw ging de Arbeidersvereniging ertoe over tuintjes te verhuren (waarin mensen hun eigen groente konden telen), terwijl in de winkel ook boeken konden worden geleend. Tot aan de Eerste Wereldoorlog werd jaarlijks een omzet van tussen de ƒ 20.000 en ƒ 30.000 behaald. In de boeken van de vereniging is het veranderen der tijden terag te lezen: de verkoop van klompen werd vnjwel volledig overvleugeld door die van schoenen.

De mobilisatie van 19I4-19I8 bracht een uitzonderlijke omzetstijging, als gevolg van het grote aantal in Assendelft ondergebrachte militairen. In 1917 werd met de winkel een omzet van ƒ 68.000 bereikt, en met de inmiddels ook opgerichte bakkerij een omzet van ƒ 25 000. Dit betekende overigens niet dat ook de bedrijfsresultaten gunstiger werden. Uitgerekend in het jaar dat de omzet beeld voor het eerst boven de ƒ 100.000 lag (1919), maakte de vereniging verlies. In de navolgende jaren bleven omzet en aantal leden licht stijgen (meer dan 500 leden in 1924), maar de winstmarge bleef steeds minimaal.

Het bezit van de vereniging breidde zich verder uit in 1932 werd een manufacturenwinkel geopend. Voorts kreeg de vereniging verscheidene bakfietsen en een aantal vrachtwagens in haar bezit. Na de Tweede Wereldoorlog, die de coöperatie doorkwam zonder verliezen, werd het allengs moeilijker het hoofd boven water te houden Om te overleven moest men een hypotheek op de vaste eigendommen aanvaarden. Desondanks kocht Eendracht Maakt Macht nog in 1950 een winkelpand aan de Lange Heit en een pand in Assendelft-Zuid. Een jaar daarna ging de Arbeidersvereniging op in de Coöperatieve Verbruikers Vereniging 'Zaanstreek' u a (zie hierachter, 13).

In december 1883 werd door het Zaanlands Eenheids Coöperatief aan het Hellingpad te Koog een bakkerij geopend. De coöperatie was in naam neutraal, maar werd in de praktijk gedomineerd door mensen uit de arbeidersbeweging. De tweespalt in de arbeiders beweging tussen het Plaatselijk Arbeids Secretariaat (zie *Werknemersverenigingen) en de moderne bonden (idem) speelde bij de verkiezingen van bestuursleden steeds een grote rol.

Het Zaanlands Eenheids Coöperatief maakte gebruik van bakkerskarren, die in de hele Zaanstreek bekend werden. De leden van de coöperatie woonden door de hele streek verspreid, daarom werd ook wel gebruik gemaakt van hondewagens. De karren waren uitzonderlijk smal (en ter compensatie hoog), omdat ze anders de zeer smalle brug van het Hellingpad naar de Lagedijk niet konden nemen. Behalve de bakkerij kreeg de coöperatie ook een winkeltje aan de Lagedijk (tegenover de Jan Bestevaerstraat), dat echter van geringe betekenis bleef.
In 1920 ging het Zaanlands Eenheids Coöperatief op in 'De Eenheid' (zie hierachter, 12)

Reeds in 1883 kwam een groep Westzaners en Zaandijkers bijeen om de oprichting van een verbruikersvereniging te bespreken, maar eerst vijf jaar later was het Helpt Elkander Coöperatief een feit. Een van de oprichters was de Westzaner meelfabrikant P. •Molenaar. De eerste winkel, waar het Ziekenfonds Helpt Elkander veel aan bijdroeg, werd in 1895 geopend aan de Kerkstraat te Zaandijk. In 1905 werd een winkelpand geopend in de Krabbelbuurt te Westzaan In 1919 verhuisde deze winkel naar een voormalige dokterswoning in de Kerkbuurt. Een jaar later ging het Helpt Elkander Coöperatief op in De Eenheid (zie hierachter, 12).

Het succes van coöperaties in andere gemeenten zorgde ervoor dat ook in Krommenie werd gesproken over de mogelijkheid een verbruikersvereniging op te richten. Het waren met name werknemers van de sigarenfabriek van *Baars die zich aansloten bij de in de zomer van 1898 opgerichte Coöperatie Werkmanskracht. Dankzij een renteloos voorschot kon de vereniging een pand aan de Heiligeweg tot kruidenierswinkel inrichten. Reeds in 1900 volgde de verhuizing naar de Noorderhoofdstraat (hoek Vermaningstraat). Drie jaar later werd een bakkerij aan de Wilhelminastraat geopend. Verzet van de plaatselijke bakkers maakte het functioneren van deze bakkerij de eerste jaren moeilijk.
In 1904 werd een personeelsziekenfonds opgericht, een jaar later werd de eerste vaste kracht in dienst genomen. Een in 1908 opgerichte melkzaak moest spoedig weer gesloten worden.

Aan het eind van de Eerste Wereldoorlog kwam de coöperatie in moeilijkheden, goederen waren schaars en Werkmanskracht kwam in financiële problemen. Na de oorlog volgde snel herstel in 1920 werd een manufacturenafdeling in gebruik genomen, een jaar later werd de Volksspaarbank opgericht en weer een jaar later een brandstoffenafdeling.

In 1923, toen Werkmanskracht 25 jaar bestond, werd op de plaats van de oude winkel een geheel nieuw gebouwd pand betrokken. Van de Rooms Katholieke Coöperatie De Voorzorg (zie hierachter 11) werd de broodwijk Assendelft/Krommenie/Wormerveer overgenomen, de bakkerij moest hiervoor worden uitgebreid. In 1930 werd een winkel geopend in Assendelft, in 1931 aan de Marktstraat te Wormerveer, in 1937 aan de Julianastraat te Krommenie een showroom met bovenwoning, magazijn en schoenmakerij, en in 1940 aan het Vlietsend te Krommeme een manufacturenwinkel.

De Tweede Wereldoorlog was een moeilijke tijd, die de vereniging evenwel redelijk doorkwam. In 1946 had Werkmanskracht 2254 leden. In de jaren na de oorlog kampte de coöperatie met personeelstekort. In 1951 ging Werkmanskracht op in de Coöperatieve Verbruikersvereniging
Zaanstreek u.a. (zie hierachter, 13), die op een stuk grond van Werkmanskracht aan de Zuiderhoofdstraat een moderne zelfbedieningswinkel liet bouwen.

Walden neemt onder de Zaanse coöperaties een bijzondere plaats in. De coöperatie werd vernoemd naar de door de schrijver/idealist Frederik van Eeden te Bussum opgerichte productie-cooperatie Walden (1898), een ethisch-communistische gemeenschap. Op initiatief van P.C. Bakker, een tot administrateur omgeschoolde bakker, huurde een groep bakkers, allen Vrije Socialisten (zie Socialismeplugin-autotooltip__default plugin-autotooltip_bigSocialisme

Politieke stroming, strevend naar een maatschappijvorm waarin niet, zoals in het 19e-eeuwse kapitalisme, het bezit, maar de arbeid centraal staat en onder meer gericht op gelijke ontwikkelingskansen voor alle leden van de gemeenschap. Het socialisme is sinds de tweede helft van de 19e eeuw van zeer grote en wijd verbreide invloed, ook in Nederland. De Zaanstreek had lange tijd de naam 3.2) een bakkerij aan de Lagedijkplugin-autotooltip__default plugin-autotooltip_bigLagedijk

Dijk langs de westelijke Zaanoever in Zaandijk en een gedeelte van Koog aan de Zaan. Oorspronkelijk werd de gehele dijk aan de westkant van de Zaan, dus van de Dam in Zaandam tot die bij de Tochtsloot (Knollendam) Zaandijk of Lagedijk genoemd. De lage dijk langs de oostoever werd van de Dam tot het einde van te Zaandijk.
Aanvankelijk was Walden een stichting en werd de bakkerij als productieve associatie geëxploiteerd. Aangezien deze bedrijfsvorm niet goed werkte werd in december 1909 de Coöperatieve Vereniging Walden opgericht In het bestuur kwamen vijf bakkers en vier gebruikers, voorts werden enige commissarissen benoemd.

Walden kreeg grote steun van de Zaandijker bevolking. In 1912 kon de coöperatie een eigen pand betrekken aan de Lagedijk, in 1914 werd dat al weer te klein. Walden had toen al meer dan duizend leden. Nadat een verkooppunt in Oostzaan in gebruik was genomen steeg het ledental tot 1220. In 1919 werd een record-omzet van ƒ 150.000 bereikt, er werkten toen dertig bakkers samen in de coöperatie. Een jaar later ging Walden op in De Eenheid (zie hierachter, 12).

Voorwaarts bestond slechts elf jaar en er is betrekkelijk weinig van de organisatie bekend. De Arbeiderscooperatie werd in 1909 opgericht als politieke organisatie, die moest uitgroeien tot dé rode streekcoöperatie. In de statuten was de bepaling opgenomen dat een deel van de winsten bestemd was voor ondersteuning van de arbeiders. Voorwaarts exploiteerde een bakkerij aan de Oranjestraat te Wormerveer en huurde voorts winkels te Krommenie en Zaandam. In 1920 ging de Arbeiderscooperatie op in De Eenheid (zie hierachter, 12).

Op 4 oktober 1915 werd als proef door de Christelijke Woningbouwverenigingplugin-autotooltip__default plugin-autotooltip_bigWoningcorporaties

Verzamelnaam van wettelijk erkende woningbouwverenigingen en woningstichtingen. Deze instellingen houden zich bezig met het bouwen, beheren, verhuren en exploiteren van woningen.

In de Zaanstreek vond in Krommenie op 18 december 1907 de oprichting plaats van de eerste woningbouwvereniging: de Vereniging tot de bouw van woningen De Volkswoning. In de jaren daarop groeide het aantal woningcorporaties gestaag. Uit vorenstaande benamingen blijkt reeds, dat voor woningcorporaties… Patrimoniumplugin-autotooltip__default plugin-autotooltip_bigPatrimonium

In 1887 door de Amsterdamse arbeider Klaas Kater opgericht Nederlandsch Werkliedenverbond Patrimonium, waaruit later de christelijke vakbeweging is voortgekomen. Patrimonium streefde naar lotsverbetering van de werkende klasse. In 1882 is een eerste openbare vergadering in de Zaanstreek gehouden, in 1883 volgde de oprichting van de afdeling in Wormerveer, in 1884 die te Zaandam en in 1887 die te Koog-Zaandijk. Was het verbond aanvankelijk vooral politiek actief (getracht werd een te… de Coöperatie 'Ons Beginsel' opgericht. Aan de Ds. Baxstraat werd met steun van Patrimonium een winkel ingericht, later volgde de opening van een bakkerij aan de Botenmakersstraatplugin-autotooltip__default plugin-autotooltip_bigBotenmakersstraat

Straat in Westzaandam ten zuiden van het Wijnkanspad, eerder Botenmakerspad en Jan Voogtenpad geheten.

De naam Botenmaker komt van Floris Jansz. Botenmaker, bewoner van het pad, die voor het eerst genoemd wordt in een akte uit 1645 als hij een huis koopt op het Voochtenpad. De naam Voogtenpad is lastig te koppelen aan een bewoner van het pad aangezien er meerdere personen met deze 'achternaam' genoemd worden op dit pad.. Wegens gebrek aan klandizie werden beide winkels geen succes. In 1931 werd besloten tot opheffing van 'Ons Beginsel', de winkel aan de Ds. Baxstraat werd overgedragen aan De Eenheid (zie hierachter, 12).

Helpt Elkander, vermoedelijk niet een politieke organisatie, kwam tot stand in oktober 1916. De oprichting van de coöperatie, waarvan uitsluitend inwoners van Wormer lid konden worden, had mede tot doel het in de Eerste Wereldoorlog schaarse voedsel te distribueren Daarom was ook bepaald dat tenminste twee van de drie commissarissen lid moesten zijn van B en W en/of de gemeenteraad. Helpt Elkander huurde een winkel op de hoek Eendrachtstraat/Dorpsstraat, en ging in 1920 op in De Eenheid (zie hierachter, 12).

Over het ontstaan van Excelsior is weinig bekend, mogelijk werd de vereniging al aan het einde van de 19e eeuw opgericht, maar de eerste bekende statuten dateren van 1926. Excelsior trachtte niet alleen haar leden zo goedkoop mogelijk te bedienen, maar maakte zich ook sterk tegen de nachtarbeid van bakkers. Onder de leden bevonden zich namelijk, naast een grote groep havenarbeiders, vooral veel werknemers van de broodfabriek van Verkade. De eigen bakkerij van Excelsior stond aan de Valkstraat. Een eigen winkel, vermoedelijk geopend beginjaren '60 aan de Archangelstraat, rendeerde niet. In december 1965 ging Excelsior op in de Coöperatie Zaanstreek-Kennemerland (zie hierachter, 13).

De Voorzorg ontstond in 1918 uit de Rooms-Katholieke Volksbond te Zaandam, het ontstaan van de vereniging moet worden gezien in het licht van de verzuiling. Een jaar na de oprichting werd een bakkerij/winkel/woning gebouwd aan de Brusselsestraat te Zaandam. Er sloten zich evenwel onvoldoende leden bij De Voorzorg aan. Reclame via de kerken in Assendelft, Wormer, Wormerveer en Krommenie leverde wel nieuwe leden op, maar dat kostte, door het grote verspreidingsgebied, meer dan het opleverde. Ook de overname van een wijk van Eendracht maakt Macht te Assendelft (zie hiervoor, 2), bracht geen verlichting. Zaanstreek-Noord werd tenslotte in 1923 overgedaan aan Werkmanskracht (zie hiervoor, 5). Dit betekende een aanzienlijke lastenverlichting, maar ten opzichte van het aantal leden was De Voorzorg nu weer ruim behuisd. Door middel van intensieve propaganda via de Volksbond nam het aantal leden toe. In 1933 stelde De Voorzorg, naar het voorbeeld van De Eenheid (zie hierachter, 12) een 'moederfonds' in, gezinnen waar een kind werd geboren kregen een week lang gratis brood.

De Tweede Wereldoorlog was een moeilijke tijd, met alleen door het goederen-tekort, maar vooral doordat het bestuur van malafide handelingen werd beschuldigd. Vrijspraak volgde, maar het bleef tot aan het begin van de jaren '50 onrustig in de vereniging. Een voorstel tot fusie met onder andere De Eenheid (1950) werd nog afgewezen, maar het einde van De Voorzorg kondigde zich aan. Toen in 1959 het gerucht ging dat Albert Hei|n brood in de supermarkten ging verkopen, en in dat boekjaar verlies werd geleden, werd De Voorzorg opgeheven.

De Eenheid ontstond in 1920 uit een fusie van een aantal Zaanse coöperaties Help U Zelven (zie hiervoor, 1), Zaanlands Eenheids Coöperatief (idem, 3), Helpt Elkander (4), Walden (6), Voorwaarts (7) en Helpt Elkander (9).
Werkmanskracht (5) bleef buiten de fusie, en ontwikkelde zich in Zaanstreek-Noord tot een geduchte concurrent. In De Eenheid kwam een aantal coöperaties met verschillende levensbeschouwingen samen. In naam was De Eenheid gebaseerd op een neutraal standpunt, maar haar leden waren vooral in de moderne socialistische vakbeweging te vinden. De Zaanse Bestuurders Bond (ZBB) steunde de coöperatie door het beschikbaar stellen van adres-materiaal en door propaganda. Toen in 1931 de ZBB 25 jaar bestond, schreef het bestuur van de coöperatie in het gedenkboek 'met het oog op de strijd die gij nog te voeren zult hebben' onder andere: 'U zult hierbij op de steun van de coöperatie kunnen rekenen, zoals De Eenheid rekent op uw steun. Voorwaarts, tot heil van het Zaanse volk''.

Na de fusie kwam het ogenblikkelijk tot een grondige reorganisatie. Een aantal vestigingen werd opgeheven, onder andere een manufacturenzaak aan de Hogendijkplugin-autotooltip__default plugin-autotooltip_bigAafke, het Jonge

Houtzaagmolen te Wormerveer, wipmolen. Het bouwjaar van de lattenzager is niet bekend; in mei 1895 werd hij in veiling verkocht en kort daarna gesloopt. Hij heeft gestaan aan de Zwartsloot, ten westen van de Noorddijk.

molen houtzaagmolen te Zaandam en bakkerijen aan het Hellingpad te Koog en aan de Oranjestraat te Wormerveer. De bakkerij van Walden werd ingericht voor het bakken van koek en banket, en de Centrale Bakkerij aan de Oostzijde te Zaandam werd nieuw ingericht en voorzien van vier nieuwe ovens. Na de reorganisatie had De Eenheid de beschikking over acht winkels, vier te Zaandam en een te Oostzaan, Westzaan, Zaandijk en Wormer. De brandstoffenafdeling werd later verplaatst van de Oostzijde te Zaandam naar de Lagedijk te Zaandijk.

Door de fusie was een gigant in de Zaanse detailhandel ontstaan, in 1924 had De Eenheid ruim honderd vaste personeelsleden in dienst, beliep de omzet bijna een miljoen gulden en was de winst ƒ 20.000. De omzet liep nadien terug, tot ƒ 650.000 in 1940.

In 1932 opende De Eenheid een zevende winkel aan de Kerkstraat in hartje Zaandijk. In datzelfde jaar werd een kindervakantieoord te Bakkum geopend. Dit laatste werd in 1941 door de Duitsers gevorderd en in april 1944, omdat het in het schootsveld van een Duitse verdedigingslinie lag, zelfs gesloopt. In de oorlog werden goederen voor de winkels verkregen via de Handelskamers Utrecht en Rotterdam, en later ook door bedeltochten door onder anderen administrateur Gosse Oosterbaanplugin-autotooltip__default plugin-autotooltip_bigOosterbaan, Gosse

Koog aan de Zaan, 11 januari 1911 - Krommenie 1989

Gosse Oosterbaan, burgemeester van Zaandijk van 1964 tot 1970 en Krommenie van 1970 tot 1974, directeur van coöperaties (1940-64), wethouder te Koog aan de Zaan (1958-64); ook amateur-historicus. Gosse Oosterbaan werd geboren in een politiek actief arbeidersgezin.. Bakkers vielen onder de kwalificatie 'Kriegswichtig' en bleven daardoor buiten de Arbeitseinsatz. Zelfs in de hongerwinter bleef de Centrale Bakkerij, die op dat moment voor tien andere Zaanse bakkers werkte, in bedrijf. De omstandigheden waren primitief door het uitvallen van stroom waren de bakkers genoodzaakt al het werk met de hand te doen, terwijl bij gebrek aan leidingwater zo nu en dan Zaanwater gebruikt moest worden. Kort voor de bevrijding kreeg de bakkerij aan de Oostzijde, als een der weinige in de Zaanstreek, Amerikaanse tarwebloem te verwerken tot het nu legendarische 'Zweedse wittebrood'.

Ofschoon De Eenheid na de oorlog leed onder groot personeelsgebrek en de Zaanse coöperaties elkaar heftig beconcurreerden (door huisbezoeken trachtten zij zelfs klanten van elkaar af te snoepen), steeg de omzet snel, tot boven een miljoen gulden in 1948. De winst dat jaar bedroeg ƒ 50 000. In 1949 werd een grote banketbakkerij aan de reeds bestaande bakkerij aan de Oostzijde gebouwd. De winkel aan de Wandelweg te Wormerveer werd uitgebreid en gemoderniseerd. Een ramp trof De Eenheid in 1950, toen een brand de bakkerij volledig verwoestte. Het leidde evenwel tot toenadering tussen de nog bestaande Zaanse coöperaties. Excelsior (zie hierboven, 10) en Werkmanskracht (idem, 5) bakten ruim vier maanden het brood voor De Eenheid. Na vier maanden kon in de nieuwe, modern ingerichte bakkerij (die voldoende capaciteit had om voor de hele Zaanstreek brood te bakken) weer gewerkt worden. Maar de goede samenwerking met Excelsior en Werkmanskracht bleef bestaan. Er werd een fusie-commissie ingesteld, die op 1 september 1951 haar doel bereikte: de Coöperatieve Verbruiks Vereniging Zaanstreek u.a. werd opgericht.

Zaanstreek ontstond uit een fusie van De Eenheid (zie hiervoor, 12), Eendracht Maakt Macht (idem, 2) en Werkmanskracht (5) De dagelijkse leiding kwam in handen van G. Oosterbaan. In het winkelbestand deden zich in de jaren '50 verscheidene wijzigingen voor. Een winkeltje aan de Zaandamse Bothastraat werd gekocht en daarna weer doorverkocht aan de gemeente. In de nieuwe Zaandamse wijk Poelenburg werd een grote winkel betrokken. De winkel aan de Wandelweg werd uitgebreid en gemoderniseerd. Een winkel te Castricum werd verkocht aan de te Kennemerland opgerichte Coöperatie 'Duinstreek' en in 1954 weer teruggekocht, omdat 'Duinstreek' geen succes werd. In april '53 werd aan de Prunuslaan te Zaandijk een kruidenierswinkel geopend, de oude winkel aan de Kerkstraat en de brandstoffenloods aan de Lagedijk werden daarna verlaten. Bij het NS-station Krommenie/Assendelft werd een nieuwe loods gebouwd. Aan de Kepplerstraat te Zaandam werd in 1953 een nieuwe zaak geopend. Een winkel aan de Oostzijde werd verkocht aan Albert Hei|nplugin-autotooltip__default plugin-autotooltip_bigAhold nv, Koninklijke

Het laatste Ahold-logo De naam Koninklijke Ahold werd gevoerd tot 23 juli 2016, daarna werd Ahold Delhaize de handelsnaam als primaire detailhandelsorganisatie, die levensmiddelen en andere consumentenproducten verkoopt via winkelketens in Nederland als, die het pand later overplaatste naar de Zaanse Schansplugin-autotooltip__default plugin-autotooltip_bigZaanse Schans

Sinds de jaren vijftig van de 20e eeuw ontwikkeld buurtje met woningen en andere gebouwen, vrij toegankelijk en ontworpen om de ooit in de Zaanstreek ontstane bouwstijl en -trant voor de toekomst te behouden. De Zaanse Schans ontwikkelde zich aanvankelijk onbedoeld tot mondiaal bekende toeristische bestemming met jaarlijks bijna twee miljoen bezoekers in 2016. Het buurtje verrees in een hoek van de Kalverpolder, begrensd door Kalverringdijk en Leeghwaterweg. Het terrein heeft een … en als Museumwinkel inrichtte. Om te voorkomen dat dit deel van Zaandam-Oost zonder Coöp zou komen te zitten werd een (aanvankelijk tijdelijk bedoelde) winkel aan het L.T. Roggeplein in gebruik genomen. In de groeiende wijk Rooswijk te Zaandijk werd een winkeltje gekocht, en aan de Zuiddijk werden vier woningen gekocht, met de bedoeling later op hun plaats een winkel te doen bouwen. Verscheidene winkels werden in deze periode verbouwd.

In 1956 werd, wegens personeelsgebrek, het principiële besluit genomen de thuisbezorging van boodschappen bij klanten te staken. Eerst gold deze maatregel een paar wijken, maar al snel de hele Zaanstreek. Met de Coöperatie Kennemerland werd de afspraak gemaakt dat Zaanstreek zich verder zou onthouden van activiteiten in Uitgeest en Heemskerk. Kennemerland zou zich terugtrekken uit Bakkum en Castricum. Deze afspraak is evenwel nooit uitgevoerd aangezien steeds duidelijker werd dat fusie van Zaanstreek met Kennemerland een goede mogelijkheid zou zijn om de organisatie verder te versterken. Voor het daadwerkelijk tot fusie kwam sloot Coöperatie Zaanstreek de winkel te Zaandam en werd de bakkerij aan de Oostzijde gemoderniseerd (kosten orkest, omstreeks ƒ215.000). In oktober 1962 kwam het tot fusie en ontstond de 'Coöperatieve Verbruiksvereniging Zaanstreek-Kennemerland u.a.'. Deze fusie speelde in een tijd dat er een toenemende behoefte aan grote zelfbedieningswinkels kwam. De coöp speelde daar op in, met de opening van grote zelfbedieningszaken in Poelenburg en Krommenie (Zuiderhoofd straat), beide in 1963, in 1964 volgde de opening van een winkel te Beverwijk. Winkeltjes aan de Zuiddijkplugin-autotooltip__default plugin-autotooltip_bigZuiddijk

Hoofdstraat in Zaandam-Oost, lopend vanaf de Dam, ter hoogte van de Oostzijderkerk naar het zuiden. Zuiddijk is de nieuwere, vermoedelijk vanaf het einde van de 18e eeuw gebruikte naam voor de Waterlandse zeedijk, die al vóór 1275 voltooid werd. (Zaandam) en in Oostzaan-Zuid werden gesloten. In 1965 sloot de laatste zelfstandige Zaanse coöperatie (Excelsior, zie hiervoor, nr 10) zich aan bij Zaanstreek-Kennemerland.
De bakkerij aan de Valkstraat werd verkocht

De jaren '60 waren moeilijk. Door de opkomst van het aardgas begon de brandstoffenafdeling te kwijnen, terwijl het broodgebruik afnam en de bakkerij daardoor te maken kreeg met overcapaciteit. In 1970 werd de bakkerij tenslotte gesloten, het pand werd daarna gebruikt voor het verpakken van vleeswaren.

In de jaren '70 en '80 verloor de Coöp. de laatste lokale kleur. Winkels werden gemoderniseerd en uitgebreid en in 1970 vond een nieuwe fusie plaats, met de Coöperatie Noord-Holland-Noord. Grote moeilijkheden ontstonden door het faillissement in 1973 van de Centrale van Nederlandse Verbruikscoöperaties. Koninklijke Scholten Honig en EDAH namen tijdelijk de bevoorrading van de winkels over, maar gaven dit weer spoedig op. Door samenwerking met de coöperatie te Arnhem wist Zaanstreek-Kennemerland te overleven, maar winkels aan de Kepplerstraat en twee kleine winkels te Wienngerwerf en Middenmeer werden afgestoten Toen de rust was weergekeerd konden weer enkele winkels worden geopend aan de Westzijde te Zaandam aan de Krommenieërweg te Wormerveer, aan de Molenwerf te Koog, aan de Heijermansstraat te Zaandam en aan de Uranuslaan te Krommenie. Per 31 december 1981 fuseerde de Cooperatie Zaanstreek-Kennemerland met de Coöperatie Gelderland, tot de 'Coop '82 u.a. ', gevestigd te Arnhem.

G. Oosterbaan