Aanvankelijk waren de enige oeververbindingen in de Zaanstreek de dammen in de Zaan en de met roeibootjes ge- varen pontveren. Wormerdam/Knollendam Volgens sommigen was er reeds vroeg een Wormerdam aanwezig, die in het midden van de 14e eeuw werd weggegraven en ver- vangen door de Knollendamy Op de plek van de Wormerdam zou toen het Noorder IJ en Zeedijk- veer zijn ingesteld als belangrijke schakel in de oost-west-verbinding in Noord-Holland (bijvoorbeeld tussen Purmerend en Haar- lem). Dit veer lag ter plaatse van het huidige Noordeinde ter hoogte van de nummers 60- 64 en heeft tot in 1957 in verschillende vor- men dienst gedaan. Zo veranderde het in de tweede helft van de 19e eeuw van voetveer naar pontveer en in 1896, toen inmiddels de Zaanbrug gebouwd was (1889), weer in een voetveer. Toen het waterbeheersingsgebied zich uit- breidde naar het noorden werd de Knollen- dam overbodig en dus weggegraven. Ver- schillende pontveren hebben toen in deze omgeving als oeververbinding dienst gedaan. Zo waren er in 1927 bij Knollendam 3 pont- veren. Vanuit de Stammeerpolder naar Oost- en Westknollendam en vanuit de Karnemelk- se polder over de Nauemase Vaart naar de Krommenieerpolder (het Molletjesveer). Het eerste veer bestaat nog steeds, zij het alleen nog maar als voetveer. Het tweede is vervan- gen door de brug in de Provincialeweg en het derde is opgeheven. Nauernuse Vaart Tussen Wormerveer en Krommenie is de Krommenieerbrug of Vaartbrug lange tijd de enige brug geweest. In de jaren `30 kwam daar een tweede bij toen de Provincialeweg (N203) werd aangelegd. De ernaast gelegen spoor- brug is van oudere datum. Ter hoogte van Westzaan heeft bij Vrou- wenverdriet lange tijd een draaibrug over de Nauemase Vaart gelegen. Ook hierin kwam verandering door de aanleg van de Provincia- leweg en de bouw van een brug bij de water- toren. De meest zuidelijke oeververbinding wordt gevormd door de brug bij de Nauer- nase Sluis. Noordzeekanaal Ten westen van de Nauemase Vaart vaart over het Noordzeekanaal de pont Buitenhui- zen. Tot de ingebruikname van de Velser- tunnel (1957) en de Coentunnel (1966) wa- ren deze pont en die bij de Hembrug van vi- taal belang voor de Zaanstreek. Nadat de Hempont als kabelpont begonnen was, werd in 1932 na veelvuldige verzoeken aan de rijksoverheid een stoompont ingezet. In dat jaar zette de Hempont 438.000 voertui- gen over. ln 1936 waren dat er al bijna 900.000 en in 1956 ruim 2.000.000. Nu doen de pont Buitenhuizen en de Hem- pont vooral nog dienst voor het overzetten van (brom)fietsers en auto`s die gevaarlijke stoffen vervoeren. Zaan Over de Zaan hebben in de loop der eeuwen diverse oeververbindingen dienst gedaan. Van noord naar zuid zijn (waren) dat onder meer de volgende (in navolgend overzicht zijn slechts de belangrijkste Overzetveren opgenomen. zie voorts aldaar): -De Zaanbrug in Wormerveer die in 1889 in gebruik genomen is en die na diverse verbou- wingen in 1979 voor het laatst gewijzigd is door het aanbouwen van een fietspad. -Een overzetveer tussen Zaandijk en de Kal- verpolder dat opgeheven werd toen de veer- man Adam Smit op 2 juni 1931 overleed. -De Julianabrug die, na in 1934 gereedge- komen te zijn, op 2 juli 1936 officieel ge- opend is (thans met fietspad verbreed). -De brug in de Coentunnelweg die in 1968 in gebruik genomen is. -De smalle Noorderbrug die niet geschikt was voor auto`s en die Koog verbond met Zaandam ter hoogte van de Boerejonker- straat. Deze brug is op 30 april 1902 officieel geopend en is na het gereedkomen van de Prins Willem Alexanderbrug in 1976 ge- sloopt. -De jongste brug in de Zaanstreek, de Prins Willem, de Alexanderbrug, die na op 6 septem- ber 1976 door het verkeer in gebruik geno- men te zijn, op 8 oktober van dat jaar offi- cieel geopend is. -De Prins Bernhardbrug, Prins die in 1941 gereed kwam en waar in 1970 aan twee kanten een voetpad aan gebouwd is zodat er ruimte kwam voor fietspaden en het autoverkeer dus ook meer breedte ter beschikking kreeg. -De Hoopbrug of Magere Brug die in 1882 als loopbrug geopend is en lag ter hoogte van de Kopennolenstraat (gesloopt in 1942). -Het Ruyterveer waarvan de diensten kortstondig zijn uitgevoerd met het stoom- pontje van Mul. Daarna een tijd met een roei- booten in 1955 overgenomen door de ge- meente tot het in de jaren `6O werd opgehe- ven. -De Prinses Beatrixbrug die in 1957 offi- cieel geopend is. -De Koningin Wilhelminabrug die in de huidige vorm vanaf 1963 bestaat. De oude Wilhelminabrug was in 1903 gereed geko- men toen de Wilhelminasluis gebouwd werd. -De tot voor kort meest zuidelijke oeverver- binding was de pont tussen de Prins Hendrik- kade en het Eiland waarop Willem Hoeve van 1955 tot 1965 veerman geweest is nadat hij daarvoor op 23-jarige leeftijd vanaf 1918 op het Ruyterveer had gevaren. De meest zuidelijke oeververbinding is thans de Dr. J .M. den Uylbrug, dr. J.M. den over de Voorzaan. Deze brug, geopend in december 1990, verbindt de Thorbeckeweg met de Provincialeweg. De meest noordelijke oever- verbinding zal in de loop van de jaren `90 de Noordbrug worden die net ten zuiden van de fabrieken van Wessanen in Wormerveer zal komen te liggen en via een nieuwe weg Wormer zal ontsluiten naar de Provinciale- weg Westzaan-Westknollendam. Jan van Zijp Literatuur: M.A. Verkade ea., Zaandam 150 jaar stad, 1962 Zaandam, T.Woudt, Wandeling door Oost- en West-Zaandam; J. Aten, Wormerveer langs weg en Zaan; W. Klinkenberg. Adieu Zaandam; A. van Braam, e.a., Historische atlas van de Zaan- landen.