Kunst is een nauwelijks te definiëren begrip. Toch kan worden vastgesteld dat elke kunstuiting gebaseerd is op steeds dezelfde elementen, die in hun samenhang een eenheid vormen. Het gaat hierbij om esthetische eigenschappen en technische kwaliteiten, maar ook om het vermogen tot persoonlijke expressie van de kunstenaar. Deze drie factoren vormen samen een oneindig aantal variatie-mogelijkheden waarin kunst zich openbaart.

Tot het einde van de 18e eeuw waren kunstwerken vrijwel uitsluitend het product van ambachtelijke bekwaamheid. Pas toen de schoonheid tot zelfstandige waarde was verheven, kwam een scheiding tot stand tussen aan de ene kant producten van louter praktisch nut en aan de andere kant voorwerpen met een toegevoegde kunstwaarde, die als een zekere luxe golden. Het is duidelijk dat door deze verzelfstandiging een veel grotere nadruk kwam te liggen op de sociologische samenhang van de kunstuitingen met de cultuurperiode waarin ze ontstonden, op de manier waarop de kunstenaars hun tijd beleefden.

Een uiterst complicerende factor is daarbij dat de westerse samenleving verre van statisch bleef, maar integendeel in een niet te stuiten stroomversnelling raakte. Voor de kunst betekende dit evenzeer een versnelling, namelijk in voortdurend wisselende opvattingen en stijlen. De meer moderne kunst werd hierdoor voor velen een doolhof waarin men het spoor bijster raakte, maar is op zichzelf niet meer of minder dan een weerspiegeling van de jachtige en gecompliceerde maatschappelijke ontwikkeling.

In de professionele kunstbeschouwing zijn er allerlei theorieën gevormd over een indeling in bijvoorbeeld ruimtelijke en in de tijd verlopende kunsten, door 'rustkunsten' tegenover 'bewegingskunsten' te plaatsen. Of door vrije en toegepaste kunsten te scheiden.

Hieraan voorbijgaande beperkt de Zaanse encyclopedie zich tot de meer praktische vermelding van de trefwoorden (in alfabetische volgorde):

• Architectuurplugin-autotooltip__default plugin-autotooltip_bigArchitectuur
  
  Bouwstijl, bouwkunst, de kunst en de leer van het ontwerpen en uitvoeren van bouwwerken. Zie ook: Bouwen in de Zaanstreek.
  
  Voor de 17e- en 18e-eeuwse houtbouw in de Zaanstreek geldt dat deze, ondanks allerlei verschillen, zoveel overeenkomsten vertoont dat van een Zaanse bouwstijl kan worden gesproken. Deze specifieke stijl wordt gezien als een belangrijk aspect van de eigen Zaanse cultuur in vroeger eeuwen.,
• Balletplugin-autotooltip__default plugin-autotooltip_bigBallet
  
  Ook toen Lodewijk XIV (de Zonnekoning, 1638-1715) te corpulent was geworden om zelf nog mee te dansen bleef hij zijn beste kunstenaars (zowel de hofcomponist als schrijvers, de hof dansen werden nog afgewisseld met zang, voordrachten pantomime) op drachten geven tot het maken van nieuwe balletten.,
• Beeldende kunstplugin-autotooltip__default plugin-autotooltip_bigBeeldende kunst
  
  Meest algemeen gebruikte benaming voor die takken van kunstbeoefening waarmee een bepaald gegeven in vlak of ruimte wordt uitgedrukt. Hiertoe behoren de beeldhouwkunst en de schilderkunst met alle daarmee verwante kunsten, zoals tekenkunst, grafische kunst, fotografische kunst, emailleerkunst, mozaiek en verscheidene mengvormen en toegepaste kunsten. Volgens sommige kunstgeleerden valt ook de,
• Beeldhouwkunstplugin-autotooltip__default plugin-autotooltip_bigBeeldhouwkunst
  
  Vorm van Beeldende kunst waarbij met hamer en beitel in hard materiaal, hout, kalk- of zandsteen, graniet, marmer, gewerkt wordt. Vooraf wordt een klein model in was of leem gemaakt en dit, meestal in gips gegoten, dient als voorbeeld om op grotere schaal te worden uitgevoerd. Een beeldhouwwerk heeft een driedimensionale verschijning en is daardoor naast zicht- ook tastbaar.,
• Bouwen in de Zaanstreekplugin-autotooltip__default plugin-autotooltip_bigBouwen in de Zaanstreek
  
  Het streekeigene van de Zaanstreek is in het bijzonder tot uiting gekomen bij het bouwen. Dit werd veroorzaakt doordat, in tegenstelling tot de rest van Nederland, in het gebied tussen Amsterdam en Alkmaar, waarbinnen de Zaanstreek is gelegen, de bodem een te geringe draagkracht had om zware stenen gebouwen te kunnen dragen. Vanaf het begin van de permanente bewoning van de Zaanstreek in de 11e eeuw tot aan het jaar 1901, toen het bouwen van hout in het gehele land werd …,
• Cabaretplugin-autotooltip__default plugin-autotooltip_bigCabaret
  
  Mensch durf te leven Podiumkunst, ontstaan in Frankrijk in de tweede helft van de 19e eeuw, gekenmerkt door de afwisseling van voordracht, min of meer geïmproviseerde gesproken tekst en liedjes. Het cabaret, oorspronkelijk een café-kunst, werd naar het voorbeeld van onder meer de Parijse kunstenaar Aristide Bruant door Eduard Jacobs in Nederland via de Amsterdamse wijk De Pijp geïntroduceerd, spoedig op een meer eigen wijze nagevolgd door Koos Speenhoff en Jean Louis Pisuisse en vervolge…,
• Filmplugin-autotooltip__default plugin-autotooltip_bigFilm
  
  In de honderdjarige bestaansgeschiedenis van het medium film is er in de Zaanstreek nooit sprake van een echte filmcultuur geweest: niet in de passieve, noch in de actieve zin.
  
  Dit heeft veel te maken met het feit dat Amsterdam, dat wel een dergelijke cultuur bezit, zo nabij ligt.,
• Fotografieplugin-autotooltip__default plugin-autotooltip_bigFotografie
  
  (v. Gr. Phootos = licht, graphoo = schrijven). Het met behulp van licht en andere vormen van straling vervaardigen van afbeeldingen van voorwerpen en verschijnselen.
  
  Het volgende overzicht betreft met name die fotografie, die de stedelijke en natuurlijke landschappen van de Zaanstreek als onderwerp heeft, daarna volgt een korte aanduiding van de fotografie als kunstvorm.,
• Jazzplugin-autotooltip__default plugin-autotooltip_bigJazz
  
  Muziekvorm, in het begin van de 20e eeuw in de Verenigde Staten ontstaan, oorspronkelijk geïnspireerd door en gebaseerd op de muziek van Noord-Amerikaanse negers. Door verschillende invloeden evolueerde de jazz tot in allerlei stijlen uitgevoerde eigentijdse muziek, meestal gekenmerkt door een sterke nadruk op het metrische element, benevens door zowel solistische als ensemble-improvisatie. De jazz wordt in deze veelvormigheid beoefend door een groot aantal, doorgaans kleine orkesten van v…,
• Keramiekplugin-autotooltip__default plugin-autotooltip_bigKeramiek
  
  Verzamelnaam voor keramische producten als aardewerk, porselein en plastiek, vervaardigd door zowel kunstenaars als gespecialiseerde bedrijven, de vroegere pottenbakkerskunst. In de Zaanstreek heeft zich na de Tweede Wereldoorlog een niet onbelangrijke ontwikkeling voorgedaan in de keramische kunst. Deze werd en wordt beoefend door kunstenaars zoals Pieter Groot,,
• Literatuurplugin-autotooltip__default plugin-autotooltip_bigLiteratuur
  
  Voortbrengselen van de letterkunde, de schone letteren, de geschreven of gedrukte uitingen van de menselijke geest, die de intentie hebben de lezer te raken, te boeien, ontroeren of schokken, met alle gevoelsreacties daartussen en die dat doel ook bereiken.,
• Muziekplugin-autotooltip__default plugin-autotooltip_bigMuziek
  
  Toonkunst, voortbrengselen der toonkunst. Muziek is de kunstvorm die berust op het ordenen van klanken. Er bestaan verschillende muziekvormen naast elkaar.
  
  Over het muziekleven in het verleden van de Zaanstreek is niet erg veel bekend. Ongetwijfeld zal hier en daar, voornamelijk in de huizen van de gegoede burgerij, met meer of minder succes gemusiceerd zijn. Favoriete instrumenten waren de piano en de viool, instrumenten die voor de armere burgers te duur waren. Zij bespeelden het mond…,
• Popmuziekplugin-autotooltip__default plugin-autotooltip_bigPopmuziek
  
  Populaire muziek; strikt genomen valt onder de noemer pop alle muziek die in enige mate populair is of is geweest, maar meer in het algemeen wordt met popmuziek rock-'n-roll aangeduid en elke muziekvorm die daar stilistisch op voortbouwt. Daarmee wordt een onderscheid geschapen tussen pop en,
• Toegepaste kunstplugin-autotooltip__default plugin-autotooltip_bigToegepaste kunst
  
  Kunsthandwerk, kunstnijverheid. Het begrip toegepaste kunst is moeilijk te definiëren. Aan de vormgeving, het design van zelfs eenvoudige voorwerpen wordt in onze tijd dikwijls afzonderlijk aandacht besteed door daartoe opgeleide specialisten. Er zijn perioden geweest met een zo'n sterk stijlbesef dat tussen de handwerker enerzijds en de kunstzinnige vormgever anderzijds geen scheidslijn kon worden getrokken; zij waren in één persoon verenigd. De hier volgende beschouwing betre…,
• Toneelplugin-autotooltip__default plugin-autotooltip_bigToneel
  
  Door de eeuwen heen hebben beroepsgezelschappen in de Zaanstreek gespeeld. Niet alleen gaven zij voorstellingen op kermissen, met een eigen theater of tent, maar ook in zalen, zoals De Waakzaamheid in Koog en De Jonge Prins in Wormerveer. Met de komst van theater De Speeldoos te Zaandam ( 1970) is er in de Zaanstreek een regelmatig aanbod van kwalitatief goed beroepstoneel..

De uitspraak dat kunst in de Zaanstreek altijd een schrale voedingsbodem heeft gevonden, is in zijn algemeenheid juist. De vroege ontwikkeling van de streek tot industriegebied leidde niet tot een meer stedelijk karakter, maar er bleef zeer lang een verbrokkeld en dorps patroon. Daarin ontbraken voorzieningen zoals opleidingen of andere mogelijkheden tot ontplooiing. Van belang was vooral dat de samenleving niet het klimaat leverde waarin de kunst kon gedijen.

Zo was er nauwelijks sprake van een particulier maecenaat: in zekere zin fungeerden de Verkade-fabriekenplugin-autotooltip__default plugin-autotooltip_bigVerkade Fabrieken nv, Koninklijke

Vooraanstaand bedrijf in de levensmiddelenindustrie in Zaandam. Zie ook: Verkade, ondernemersgeslacht.

Verkade werd opgericht op 2 mei 1886 als Stoom Brood- en Beschuitfabriek 'De Ruyter', der firma Verkade & Comp Zaandam door E.G. Verkade, die toen reeds 51 jaar was. Hij zette het bedrijf op om zijn zonen een toekomstmogelijkheid te bieden. Eerder had hij een patent-oliefabriek aan de Oostzijde, die in 1875 door brand verloren ging. Daarna hield hij zich tie… in de eerste helft van de 20e eeuw als zodanig. doordat ze opdrachten verleenden voor duizenden albumplaatjesplugin-autotooltip__default plugin-autotooltip_bigVerkade-albums

Reclame-uitgaven van zeer hoge kwaliteit door de Verkade-fabrieken. Vrijwel jaarlijks uitgebracht tussen 1903 en 1940.

De eerste drie jaren verschenen nog sprookjesboeken van Duitse oorsprong, die weliswaar aansloegen bij het publiek, maar geen artistieke of educatieve betekenis hadden. Het principe was dat losse, bij de merkartikelen verpakte plaatjes in een tegen lage prijs verkocht album moesten worden verzameld. De grote verdienste van Verkade is geweest dat het bedrijf dez…. Het is echter tekenend dat van de honderden kunstenaars, die in het alfabetisch systeem van dit hoekwerk zijn opgesomd, verreweg de meesten zich elders vestigden. In deze situatie komt nu langzaam enige verbetering. Het bovenstaande moet meteen worden gerelativeerd. Er ligt zeker ook geen kwalitatief oordeel in besloten. Daarmee zou tekort worden gedaan aan de Zaanse kunstenaars die desondanks hier of elders hun roeping volgden en daarmee - de een meer dan de ander - bekendheid kregen.

De professionele kunst was hier echter lange tijd minder in tel, want minder in de samenleving geïntegreerd dan in de grote steden. Kunst was weliswaar niet helemaal het stiefkind, maar veel aandacht werd er ook niet aan besteed. Pas aan het eind van de 19e eeuw kwam daarin enige verandering. Het is opmerkelijk en tegelijk illustratief voor de toenmalige samenleving dat de bewustwording van de arbeidersklasse een (eerst alleen amateuristische) kunstbeoefening op gang bracht. Met name in de muziek leidde deze er toe dat heel wat Zaanse amateur-musici zich bekwaamden tot gewaardeerde beroepskunstenaars.

In zeker opzicht behoort tot de kunst in de Zaanstreek ook het werk dat door niet-Zaankanters bij bezoeken aan onze omgeving is gemaakt, al betreft dit geen grote aantallen. De meer dan 20 schilderijen die de Franse impressionist Claude Monetplugin-autotooltip__default plugin-autotooltip_bigMonet, Oscar-Claude (Claude)

Parijs, 14 november 1840 – Giverny, 5 december 1926

Beeldend kunstenaar, kunstschilder.

Claude Monet woonde vier maanden, van 2 juni tot 8 oktober 1871 met zijn vrouw Camille Doncieux en hun vierjarig zoontje Jean in Zaandam. Het gezin verbleef in hotel De Beurs op de Dam. Toen de Frans-Duitse oorlog (1870-1873) uitbrak, was de Fransman om de dienstplicht te ontlopen naar Londen uitgeweken. Daar werd hij attent gemaakt op de toen voor schilders aantrekkelijke Zaan… in Zaandam en omgeving maakte vormen hiervan een voorbeeld. Kunst en kunstbeleving zijn al geruime tijd afhankelijk van, of op zijn minst in verband te brengen met, het ter zake gevoerde overheidsbeleid. Voor zover dat plaatselijk wordt bepaald heeft de Zaanstreek lang het nadeel van de bestuurlijke verbrokkeling ervaren.

Kleine gemeenten komen in de praktijk alleen bij uitzondering tot de uitvoering van een stimulerend kunstbeleid. Nu Zaanstad sinds 1974 tot de grotere steden behoort, mag worden verwacht dat zo'n beleid tot stand zal komen. Inmiddels zijn daartoe, zij het traag, wel enkele aanzetten gegeven. Er kwam een regionale schouwburgconcertzaal, een vestzaktheater en een door Zaanstad gesubsidieerde mogelijkheid tot het geven van concerten in de Bullekerkplugin-autotooltip__default plugin-autotooltip_bigBullekerk

Alom gebruikte volksnaam voor de Westzijderkerk te Zaandam. De Bullekerk is een kruiskerk, met ongelijke armen, die werd gebouwd tussen 1637 en 1640 op de resten van een Spaanse schans. De naam Bullekerk herinnert, evenals een beeldje op het kerkplein, aan een dramatische gebeurtenis uit 1647. zie:.

Plannen tot de vestiging van een beter geoutilleerd Zaantheaterplugin-autotooltip__default plugin-autotooltip_bigZaantheater

In de jaren 1996-1998 werd in opdracht van de gemeente Zaanstad aan de Nicolaasstraat 3 in Zaandam het Zaantheater gebouwd. Ontwerpers waren de architecten Wim Wester, Paul Carree en Jan Zijlstra. De opening op 11 december 1998 was in handen van oud-Zaandammer en cabaretier in het centrum van Zaandam en een klein theater annex expositieruimte in het voormalige stadhuis aan de Zaandamse Burcht zijn voorbereid en uitgevoerd. Er ontstond een goed georganiseerd instituut voor Kunstuitleenplugin-autotooltip__default plugin-autotooltip_bigZienagoog

Expositie- en kunstuitleencentrum, ooit gevestigd aan de Westzijde 39 te Zaandam, daarvoor in de voormalige Synagoge aan de Gedempte Gracht in Zaandam.

De voorgeschiedenis van Stichting de Zienagoog nam een aanvang in Zaandijk, waar in het door Wim Krijt beheerde en, al ontbreekt dan een museum voor beeldende kunst, mede door particulier initiatief namen de tentoonstellingsmogelijkheden toe. In 1998 opende het Zaans Museumplugin-autotooltip__default plugin-autotooltip_bigZaans Museum

Het Zaans Museum is in 1998 geopend om onderdak te verlenen aan het Zaanse erfgoed en is gelegen aan het Schansend 7 te Zaandam, in de directe nabijheid van De Zaanse Schans. In 2009 volgde uitbreiding in de vorm van de Verkade Experience. Drie locaties op de Zaanse Schans zijn nauw verbonden met het museum: de Kuiperij, het Jisperhuisje en Wevershuis, evenals het Czaar Peterhuisje in het centrum van Zaandam. haar deuren ter hoogte van de Zaanse Schans. Er is gemeentelijke zorg voor de met elkaar samengevoegde Muziekschool en het Centrum voor Kunstzinnige Vorming FluXusplugin-autotooltip__default plugin-autotooltip_bigFluXus

Het FluXus-logo uit 2001 De Zaanstreek maakt in 2001 kennis met een nieuwe stroming: FluXus, Centrum voor de Kunsten waar behalve muziekonderwijs, -beoefening en -uitvoering, ook in ruime mate cursussen en workshops met betrekking tot beeldende kunsten en theaterkunstuitingen op het (les)programma staan. Het centrum richt zich tevens op fotografie, dans, musical, proza en poëzie., waar amateuristische kunstbeoefening wordt gestimuleerd, maar daarnaast toch ook een bescheiden kweekvijver voor meer professionele kunstvormen. Bij de opgesomde trefwoorden is uitgebreider en meer gericht ingegaan op de ontwikkeling van de kunst in de Zaanstreek.

K. Woudt