In de Zaanstreek zijn herhaaldelijk samenvoegingsplannen voorgesteld; een aantal daarvan werd ook daadwerkelijk uitgevoerd. Daarnaast is de samenvoeging van Krommenie en Krommeniedijk bekend in 1816. Het bekendst is de samenvoeging in de Franse tijd tot de stad Zaandam in 1811 en die tot Zaanstad in 1974.

Zie ook: Gemeentegrenzen, Grietenijenplan.

1. Op 21 oktober 1811, in de Franse tijd, werden de dorpen Oostzaandam en Westzaandam samengevoegd tot de gemeente Zaandam, die zich stad, 'ville', mocht noemen. Het in het Rijksarchief te Haarlem berustende stuk waarin de samenvoeging wordt geregeld draagt de naam 'décret imperial du 21 Octobre 1811 sur 1a conscription des arrondissements, cantons et communes, qui composent le départements de la Hollande'. De dorpen die door de buitenwacht al dikwijls als één werden beschouwd werden nu daadwerkelijk verenigd.

In beide dorpen was men niet direct blij met de samenvoeging. Niet voor niets schreef Jacob Honig: men moest veinzen gevoelig te zijn voor die eer, ofschoon het een eer was die men gaarne van de hand gewezen zou hebben. Zo bracht het keizerlijke woord tezamen wat vroeger gescheiden was; doch zonderling is het dat wat ook verenigd werd, de kerkelijke gemeenten gescheiden bleven, en men alzo in het burgerlijke van Zaandam, maar in het kerkelijke nog steeds van Oost- en Westzaandam spreekt.'

Honig ging er kennelijk van uit dat Napoleon persoonlijk de hand in de samenvoeging had gehad. Dit lijkt echter onwaarschijnlijk. De Fransen hadden bestuurlijk een grote voorkeur voor centralisatie en hadden al voor het bezoek van Napoleon aan Zaandam geïnformeerd naar de wenselijkheid van samenvoeging.
Zie ook: Bestuur en rechtspraak 2.2.3., 2.2.4. en 2.2.5..

2. Op 1 januari 1974 werden de gemeenten Assendelft, Koog aan de Zaan, Krommenie, Westzaan, Wormerveer, Zaandam en Zaandijk opgeheven en vervangen door de gemeente Zaanstad, op dat moment 125.000 inwoners tellend. Over samenvoeging van een aantal Zaangemeenten werd al tientallen jaren nu en dan flink gediscussieerd. In de tweede helft van de jaren '60 gebeurde dat opnieuw.

Gelijk met deze gemeenten werd het in 1966 gevormde Ontwikkelingsschap Zaanstreek opgeheven, een samenwerkingsorgaan van de gemeenten, aanvankelijk vooral met betrekking tot de ruimtelijke ordening en het grondbeheer. Later waren daar andere taken als openluchtrecreatie, milieubeheer, openbare werken en technische voorbereiding van de nieuwe gemeente bijgekomen.

Toen hield de provincie in het streekplan voor het Noordzeekanaalgebied rekening met de komst en de snelle groei van bedrijven aan weerskanten van het Noordzeekanaal. Om te laten beoordelen of zij die ontwikkeling in de hand zouden kunnen houden gaven enkele Zaangemeenten opdracht aan het Instituut voor Bestuurswetenschappen daarnaar een onderzoek in te stellen.

De aanbeveling van het Instituut werd de Zaangemeenten tot één gemeente samen te voegen. Ook Wormer en Jisp zouden er in moeten worden opgenomen. Slechts de gemeenteraden van Zaandam en Wormerveer waren in meerderheid vóór de samenvoeging. In het wetsontwerp dat minister Henk Beernink van Binnenlandse Zaken uit het kabinet-De Jong bij de Tweede Kamer indiende werd het voorstel van het Instituut nagenoeg geheel overgenomen.

Alleen Jisp en het landelijke deel van Wormer zouden buiten Zaanstad blijven. Minister Molly Geertsema van het kabinet-Biesheuvel en de Tweede Kamer bespraken het wetsontwerp op 7 en 8 februari 1973. Toen was inmiddels duidelijk dat van de industriële ontwikkeling op de kanaaloevers weinig terecht zou komen. Tijdens het debat werden nu de beoogde bebouwing van het Guisveld en het grote aantal gemeenschappelijke regelingen van de oude Zaangemeenten de voornaamste argumenten voor samenvoeging.

Westzaan, Wormerveer en Zaandijk waarin het Guisveld ligt zouden te klein en niet voldoende uitgerust zijn om de massale woningbouw daar in goede banen te leiden. Het grote aantal gemeenschappelijke regelingen zou de taak van de gemeenten uithollen en het Zaanse bestuur ondoorzichtig maken. Door het aannemen van een voorstel van het kamerlid Piet Stoffelen van de PvdA besloot de Tweede Kamer Wormer geheel buiten de samenvoeging te houden. ARP-Tweede Kamerlid Maarten Schakel wilde ook Krommenie en Assendelft buiten de nieuwe gemeente houden. Zijn voorstel werd verworpen.

In juli 1973 loodste minister Wilhelm de Gaay Fortman namens het kabinet-Den Uyl het wetsontwerp door de Eerste Kamer. De raad van de nieuwe gemeente kwam voor het eerst bijeen op 2 januari 1974 in De Speeldoos te Zaandam.

Reint Laan, de laatste burgemeester van Zaandam, was de eerste van Zaanstad. Het eerste college van Burgemeester en Wethouders was een links college met leden van de PvdA, CPN en PPR/PSP. Het bestond naast Laan uit Cor Breedveld, Theun van Dam en Anton Schuurman, allen PvdA, Jan van Leeuwen en Gerrit Schoen, beiden CPN en Harry Esser van de PPR/PSP.

Wim Swart

Het gemeentewapen van Wormerland

3. Per 1 januari 1991 gingen ook Wormer, Jisp en De Wijde Wormer als zelfstandige gemeente in elkaar op onder de naam Wormerland. De samenvoeging werd al eerder beklonken toen op 27 juni 1990 de Eerste Kamer de Wet Gemeentelijke Herindeling Waterland bekrachtigde, die eerder door de Tweede Kamer was aangenomen. In de dorpen zelf is vruchteloos actie ondernomen om het besluit tot schaalvergroting te voorkomen. Bij de samenvoeging was ook een klein gedeelte van Purmerend, langs het Noordhollands Kanaal, betrokken, terwijl een gedeelte van Jisp bij de gemeente Graft-De Rijp werd gevoegd. Wormerland had bij zijn ontstaan ongeveer 13.500 inwoners, waarvan ten naaste bij 11.300 in de voormalige gemeente Wormer, 900 in Jisp en 1340 in Wijdewormer.

De gemeente heeft een grote oppervlakte, 4400 hectare, en grenst aan Beemster, Graft-De Rijp, Zaanstad, Oostzaan, Landsmeer en Purmerend. Als burgemeester werd J. Koppenaal benoemd, eerder burgemeester van Broek in Waterland en waarnemend burgemeester van Wijdewormer. Direct na de samenvoeging zijn verkiezingen gehouden die, na gedeeltelijke herstemming, tot de volgende zetelverdeling in de gemeenteraad leidden: Vier vertegenwoordigers van het CDA, twee van de PvdA, drie van de VVD, twee van Groen Links, twee van Gemeentebelangen en twee van D66, tezamen 15 raadsleden.