Voor de aanleg van de Noord Hollandsche Staatsspoorweg Uitgeest-Zaandam werd reeds in 1856 concessie verleend. De lijn werd van het noordwesten uit aangelegd en in 1869 door de Hollandsche IJzeren Spoorwegmaatschappij (H.IJ.S.M.) in exploitatie genomen. Langs de lijn kwam in de Zaanstreek een viertal stations. Het station Krommenie/Assendelft lag vlak ten zuiden van Krommenie (2500 inw. ). maar op het grondgebied van de gemeente Assendelft, Wormerveer (1000 inwoners) kreeg een station bij de Zaanbocht, met een 100 meter lange weg daarheen. Zaandijk en de Koog (beide ong. 2400 inw.) kregen samen een station, dat terwille van Westzaan nabij de overweg in het Guispadplugin-autotooltip__default plugin-autotooltip_bigGuispad

Mr. D. Vis merkte over de naam Guispad nog op 'De pogingen tot verklaring zijn niet overtuigend. Er is m.i. een voor de hand liggende verklaring waar nog nooit de aandacht op is gevestigd. Paden kregen vaak de naam van de eigenaar van het eerste pand, waar het pad begon: Arie de Bruynspad, Dr Roggertspad etc. In het begin van de 17e eeuw was de kalkbrander Gaeff Jacobszoon de eigenaar van het eerste pand aan het Guispad. Waarschijnlijk heeft men het daar ontstane pad eerst Gaefspad geno… verrees op Koogs grondgebied, met een 400 meter lange Stationsstraat (`Spoorstraat`) naar de Hoogstraat.

Omdat het IJplugin-autotooltip__default plugin-autotooltip_bigIJ, het

Thans een breed water binnen de stad Amsterdam, met daarmee verbonden een aantal deels gegraven havens, aan de oostkant begrensd door een afdamming met de Oranjesluizen ter hoogte van Schellingwoude, aan de westkant overgaande in het Noordzeekanaal.

Het IJ stond vóór de afdamming tussen 1865 en 1872 in open verbinding met de Zuiderzee en strekte zich uit van Durgerdam tot aan de duinen. Bij Beverwijk was het nog door een strook van slechts 8 km van de Noordzee gescheiden; men sprak te… nog niet was ingepolderd. kon de lijn niet direct naar Amsterdam worden doorgetrokken. Zaandam (10.000 inw.) kreeg daarom een provisorisch eindstation aan een tot Spoorstraat (nu Stationsstraat) omgedoopte dwarskade. Hoofddoel van de spoorweg was oorspronkelijk de verbinding van Amsterdam met de voorhaven Nieuwediep. Pas toen in 1878 de IJpolders en het Noordzeekanaal gerealiseerd waren, kwam de doorverbinding via de Hembrugplugin-autotooltip__default plugin-autotooltip_bigHembrug, de

Voormalige spoorbrug over het Noordzeekanaal, tussen Zaandam en Amsterdam. Er zijn twee versies van de Hembrug geweest. De eerste werd gebouwd in 1878, nadat de aanleg al in 1867 in een overeenkomst was vastgelegd. Amsterdam heeft echter langdurig geprobeerd de bouw tegen te houden met het oog op de verwachte belemmering van het scheepvaartverkeer. De stad wenste een veel oostelijker spoorwegverbinding, die over het Noordhollands Kanaal en de Voorzaan zou moeten aansluiten op de bes…, mede op aandrang van Zaandam, tot stand ofschoon toen de voorhavenfunctie van Nieuwediep al goeddeels was vervallen. Het definitieve station Zaandam verrees 200 meter noordelijker dan het tijdelijke, het was een klasse royaler dan de drie andere Zaanse stations.

Zuidelijker werd een overweghalte gesticht bij de Noorder IJdijkplugin-autotooltip__default plugin-autotooltip_bigNoorder IJ en Zeedijk

In 1851 officieel gegeven naam aan de omringdijk, althans het oostelijke en zuidelijke deel daarvan, van de Zaanstreek. Deze dijk, onderdeel van de Waterlandse en Beemsterdijk, was echter al rond 1300 aangelegd. Door de aanleg van een waterkeringstelsel is toen een einde gemaakt aan de directe invloed van Zuiderzee en IJ op het aan voortdurende overstromingen onderhevige lage land. In 2001 hebben Gedeputeerde Staten de Noorder IJ-en Zeedijken op de provinciale monumentenli… (tot 1907), mede terwille van de Westzaner Overtoomplugin-autotooltip__default plugin-autotooltip_bigWestzaner Overtoom

Zie: Overtoom en Overtoomsluis. Van de (kleine) Westzaner Overtoom konden geen gegevens worden achterhaald. Thans draagt een groot deel van de Noorder lJ- en Zeedijk, dat tussen de sluis te Nauerna en het punt waar de huidige Hoofdtocht vanuit de Zaandammer Polder uitkomt op de Westzanerdijk, nog de naam Overtoom als herinnering aan het dijkdeel waarover vroeger schepen werden getrokken., alsook een halte bij de Hembrug. De groeiende industrieën aan de Zaan waren voor hun vervoer op het water georiënteerd zodat geen behoefte bestond aan spooraansluitingen. Wel werd gebruik gemaakt van loswegen bij de stations. Het personenvervoer per spoor ontwikkelde zich langzaam, omdat men nog lang de (stoom)boten op Amsterdam bleef gebruiken. De H.IJ.S.M. opende in 1884 de Noord Hollandsch-Friesche Spoorweg, van Zaandam naar Enkhuizen. Zaandam verkreeg hiermee een directe verbinding met de Streek. Friesland en Groningen. De draaibrug over de Zaan lag zo hoog, dat de Westplugin-autotooltip__default plugin-autotooltip_bigWestzijde

Hoofdstraat te Zaandam-West, lopend van de Gedempte Gracht en de Dam in noordelijke richting en parallel aan de Zaan tot de grens met Koog ter hoogte van de Mallegatsluis. De Westzijde werd aangelegd op de Lagedijk en heette geruime tijd de Molenbuurt, naar de in 1439 opgerichte korenmolen- en Oostzijdeplugin-autotooltip__default plugin-autotooltip_bigOostzijde

Weg op de lage dijk langs de Zaan in Zaandam-Oost, die loopt van de Peperstraat in het zuiden tot aan 't Kalf in het noorden. Vroeger liep de Oostzijde aan de zuidkant door tot aan de Zuiddijk bij de Dam en had de straat een belangrijke functie voor het doorgaande wegverkeer. Door de aanleg van een oostelijker gelegen verkeersroute (H. Gerhardstraat-Heijermansstraat-Dr. H.G. Scholtenstraat) is deze functie sterk verminderd. Doorgaand autoverkeer werd zelfs onmogelijk toen de konden worden overbrugd; bij de laatste kwam een halte Zaanbrug.

Verder oostelijk kreeg Oostzaan een station, ongeveer 3 km van de dorpskern. Zaandam breidde uit in de richting van het station en ook Wormerveer groeide. Daar werd in 1887 van het Stationsplein uit oostwaarts de Wandelweg aangelegd waardoor rondwandelen mogelijk werd. In 1889 bouwde men de `Centen-brug` (Zaanbrug) over de Zaan en in 1896 kwam daar een water-spooraansluiting bij voor fabrieksvervoer. Te Krommenie maakte men zo`n aansluiting langs de Nauernasche Vaartplugin-autotooltip__default plugin-autotooltip_bigNauernasche Vaart

Kanaal met een lengte van 8,5 kilometer tussen de Tochtsloot bij Westknollendam en Zijkanaal D van het Noordzeekanaal bij Nauerna.

Het kanaal is in 1633 aangelegd. Daarbij is de loop van het doodlopende water 't Twiske gebruikt. Het werd aangelegd om voldoende afwateringsmogelijkheden voor de Schermerboezem te verkrijgen, toen de Schermer werd ingepolderd. Men koos de gemakkelijkste oplossing door gebruik te maken van het al aanwezige Twiske en van de eveneens aanwezige Naue…. Het spoor bevorderde allengs het pendelen van arbeiders-forensen, zowel naar Amsterdam als van buiten af naar de Zaanse bedrijven. De stopplaatsen lagen overal binnen loop- of fietsafstand van de fabrieken.

In 1893 begon men een motorbootdienst tussen het verder gelegen Westzaan en het station Koog-Zaandijk. De halte Hembrug werd belangrijk. toen in 1897 de Artillerie-Inrichtingenplugin-autotooltip__default plugin-autotooltip_bigArtillerie Inrichtingen (AI)

Producent van munitie te Zaandam, aan het Noordzeekanaal ten oosten van de voormalige Hembrug op de zuidwestelijke hoek van de Voorzaan. De productie van de munitie werd in de jaren 1885-1889 vanuit Delft naar Zaandam overgebracht. Op 1 januari 1973 werd het staatsbedrijf omgezet in een naamloze vennootschap onder de naam Eurometaal nv. aldaar werden gevestigd en van een spooraansluiting werden voorzien. Tien jaar later werd een nieuwe hogere Hembrug gebouwd naast de oude, waarbij het laaggelegen spoor als raccordement¹⁾ intact bleef. De halte werd met de brug verplaatst en verhoogd. In alle gemeenten werd gebouwd tussen de Zaan en de spoorweg, die duidelijk een grens stelde; alleen bij de overwegen te Zaandijk en Krommenie bouwde men op kleine schaal ook 'over het spoor'. In de dorpsuitbreiding van Krommenie werd een weg direct naar het station aangelegd. Te Koog was de groei naar het zuiden aanleiding tot het stichten van de halte Bloemwijkplugin-autotooltip__default plugin-autotooltip_bigKoog Bloemwijk

Jouk Fris Buurt in zuidelijk Koog, gebouwd in de tweede helft van de jaren '20 tot eind jaren '30. Mede door de omvang van de Wijk nam de bevolking van Koog belangrijk toe (1930: 4400. 1940: bijna 6400). Door de NS is, tegelijk met de elektrificatie van de spoorlijn Amsterdam-Alkmaar in 1931, een klein station tegenover Bloemwijk geopend. In december 2016 (met ingang van de dienstregeling van 2017) is de naam hiervan veranderd in Koog aan de Zaan. in 1931. De lijn naar Alkmaar werd geëlektrificeerd en in dat kader kregen Koog-Zaandijk en Krommenie-Assendelft nieuwe stations, met perron-tunnels. Zaandam kreeg een luchtbrug.

De ligging van het spoor impliceerde een verdere groei van Zaandam naar het oosten en van Wormerveer naar het noorden, waardoor de randligging van de stations bezwaarlijker werd, temeer toen in 1938 ten behoeve van het toenemende wegverkeer de Provincialewegplugin-autotooltip__default plugin-autotooltip_bigProvincialeweg (N203)

Belangrijke doorgangsweg door de Zaanstreek, die van Limmen tot het Noordzeekanaal, over het grondgebied van Krommenie, Wormerveer, Zaandijk, Koog aan de Zaan en Zaandam tot aan de Hempont loopt.

De weg, die tussen 1932 en 1934 geopend werd, zorgde mede voor het verdwijnen van het dorpse isolement. De weg werd, zoals de naam aangeeft, aangelegd op initiatief van de provincie Noord-Holland. Het toenemende wegverkeer had niet genoeg aan de bestaande verbindingen. Door de g… Hembrug-Uitgeest langs de binnenzijde van het spoorwegtrace werd aangelegd. Te Wormerveer werd de Wandelweg hiervoor gebruikt. De doorgaande weg kwam, ten nadele van de bereikbaarheid en de presentatie van de stations; over alle stations pleinen te lopen. Overigens was alleen te Wormerveer een stedebouwkundig enigszins aanvaardbare stationsomgeving ontstaan, met zelfs een sociëteit.

Als gevolg van autobusconcurrentie werden in 1938 de halte Zaanbrug en het station Oostzaan voor personenvervoer gesloten. Na 1950 groeide Zaandam enorm naar het Oosten, steeds verder van het station, en dit gold ook voor Wormer, tegenover Wormerveer. De positie van de stations werd nog slechter, toen de Provincialeweg in de jaren `60 werd verdubbeld; het station Koog-Zaandijk werd toen niet meer van de weg maar via een ondertunneling bereikbaar. De tunnel werd, evenals te Koog Bloemwijk, doorgetrokken naar het Westzijderveldplugin-autotooltip__default plugin-autotooltip_bigWestzijderveld

Historische naam voor het onbebouwde deel van de polder Westzaan, tussen de bebouwing van, in het westen Westzaan en in het oosten Zaandam, Koog, Zaandijk en Wormerveer. Door de aanleg van de woonwijken Houtveld, Houtwerf, Westerwatering, Westerkoog en Rooswijk, en het bedrijvengebied en hiermee werd een aanzet gegeven voor stadsuitbreiding naar het Westen. Te Wormerveer verving men later het station door een perrongebouw; de perrontunnel gaf hier toegang tot sportvelden achter het emplacement. Het spoor naar de Zaan kwam te vervallen, omdat de vrachtauto het kleinschalige vervoer van het schip overnam.

Met de vervanging van de Hembrug door een spoortunnelplugin-autotooltip__default plugin-autotooltip_bigHemspoortunnel

Spoorwegtunnel onder het Noordzeekanaal, aangelegd in 1983 en volgende jaren, ter vervanging van de iets meer oostelijk gelegen voormalige Hembrug.

De Hemtunnel kwam tot stand door samenwerking met Rijkswaterstaat, de Nederlandse Spoorwegen, de gemeenten Amsterdam en Zaanstad. De aanleg stond niet op zichzelf, maar maakte onder meer verlegging van het spoorweg-tracé en de bouw van nieuwe stations Zaandam en Sloterdijk noodzakelijk. De tunnel heeft een lengte van 2400 meter. Dez… in de jaren `80 werd het station Zaandam 350 meter naar het zuiden verplaatst, in de as van de Gedempte Grachtplugin-autotooltip__default plugin-autotooltip_bigGedempte Gracht

De Gedempte Gracht anno 1966 Hoofdwinkelstraat in Zaandam-west, liggend evenwijdig aan en ten noorden van de Rozengracht en ten zuiden van de Vinkenstraat, lopend van de Westzijde tot het Rustenburg.

De naam Gedempte Gracht ontstond in 1858 toen de sloot tussen het Zilverpad (zuidkant) en het, die tot centrale stadsverkeersas en winkelcentrum was uitgegroeid. Het eigentijdse stationsemplacement lag door de tracé-verlegging van de spoorweg tevens meer westelijk, waardoor ruimte kwam voor een adequaat busstation, parkeerterrein enz. De stationsaccommodatie werd boven de perrons gesitueerd, aan een doorgaande voetgangersbrug, ook over de verkeersweg en doorgetrokken naar de in ontwikkeling zijnde woonwijk met kantorenconcentratie in het Westzijderveld. Hier verrees ook een nieuwe goederenloods, de enig overgebleven goederenvoorziening in Zaanstad, los van het spoor.

Van de verdubbelde spoorlijn naar Hoorn werd een spoor hoog over de weg en de Zaanlijn gevoerd. Aan de lijn Zaandam-Purmerend werd aan het eind van de jaren `80 in de halteplaats Zaandam Kogerveld voorzien; Het nieuwe tunneltracé naar Amsterdam werd enkele kilometers langer, maar te Sloterdijk kwamen overstapmogelijkheden (naar Haarlem en Schiphol-Den Haag). In 2008 werd Krommenie-Assendelft verplaatst in westelijke richting. Ook werd het station toen makkelijker bereikbaar gemaakt vanuit Assendelft. Vanaf de dienstregeling van 2017 heten Koog Bloemwijk en Koog-Zaandijk respectievelijk Koog aan de Zaan en Zaandijk Zaanse Schans.

Zie ook: Economische geschiedenis 3.2.2.plugin-autotooltip__default plugin-autotooltip_bigEconomische ontwikkeling van de Zaanstreek na 1800

3.1. Economische stagnatie

3.1.1. Stagnatie, armoede

Zie ook:

De Franse tijd betekende een absoluut dieptepunt in de economische ontwikkeling van de Zaanstreek. Het zou daarna nog een halve eeuw duren eer van een substantieel economisch herstel sprake was. Van de eertijds zo bloeiende en rijk geschakeerde stuwende nijverheid was omstreeks 1815 nog een beperkt aantal oudere bedrijfstakken over de en 3.9.4plugin-autotooltip__default plugin-autotooltip_bigEconomische ontwikkeling van de Zaanstreek na 1800

3.1. Economische stagnatie

3.1.1. Stagnatie, armoede

Zie ook:

De Franse tijd betekende een absoluut dieptepunt in de economische ontwikkeling van de Zaanstreek. Het zou daarna nog een halve eeuw duren eer van een substantieel economisch herstel sprake was. Van de eertijds zo bloeiende en rijk geschakeerde stuwende nijverheid was omstreeks 1815 nog een beperkt aantal oudere bedrijfstakken over de.

Dr. ir. R. Dijksterhuis