Voormalige zelfstandige gemeente in het centrum van de Zaanstreek. Sinds 1 januari 1974 deel uitmakend van de gemeente Zaanstad. Het bestuurlijke centrum van de nieuwe stad was lange tijd in Zaandijk (Bannehof) gevestigd. Zaandijk behoort tot de jongste dorpen van de Zaanstreek.

In 1494 kreeg Hendrik Pietersz, later bijgenaamd Oud-Heinplugin-autotooltip__default plugin-autotooltip_bigOud-Hein

Oud-Heyn, Oudtheyn of Oud-Hein, bijnaam van Hendrik Pietersz, Heyndrik Pietersz of Heynric Pieterszoon, stichter van Zaandijk., vergunning van schout en schepenen van de Banne van Westzanen een woning op de lage dijk langs de Zaan te bouwen. Naderhand ontstond hier een gehucht, dat naar Oud-Hein's vijf zonen d'Vijf Broers werd genoemd. Nog in het begin van de 17e eeuw werd deze naam voor Zaandijk gebezigd. Het dorp groeide uit tot een van de meest welvarende Zaangemeenten. De Gortershoek, gelegen aan de Zaan tegenover de Zaanse Schansplugin-autotooltip__default plugin-autotooltip_bigZaanse Schans

Sinds de jaren vijftig van de 20e eeuw ontwikkeld buurtje met woningen en andere gebouwen, vrij toegankelijk en ontworpen om de ooit in de Zaanstreek ontstane bouwstijl en -trant voor de toekomst te behouden. De Zaanse Schans ontwikkelde zich aanvankelijk onbedoeld tot mondiaal bekende toeristische bestemming met jaarlijks bijna twee miljoen bezoekers in 2016. Het buurtje verrees in een hoek van de Kalverpolder, begrensd door Kalverringdijk en Leeghwaterweg. Het terrein heeft een …, is daarvan nog steeds een getuigenis. Meermalen is gepoogd het dorp met één of meer buurgemeenten te verenigen. Gemeentebestuur en inwoners waren hier steeds fel tegen gekant, onder het motto 'Zaandijk moet Zaandijk blijven'.

Wel was er met name met Koog steeds een goede band, zowel op kerkelijk gebied als wat betreft het verenigingsleven. De buurgemeenten deelden ook het gezamenlijke NS-station en het postkantoor, beide op Koogs gebied. Tegen de samenvoeging tot Zaanstad heeft de bevolking zich opnieuw, zij het vergeefs, verzet.

Noch de eerste naam d'Vijf broers, noch de latere officiële naam Zaandijk behoeven nadere uitleg. De naam Zaandijk kwam pas aan het eind van de 16e eeuw in zwang. De Zaandijkers werden tot het einde van de 19e eeuw 'krentekakkers' genoemd in verband met hun vermeende gierigheid. Van dit laatste getuigt het vroegere scheldversje:
'Op Zendaik deer benne ze raik,
deer ete ze raist met krente.
Maar as op zundag de hoisbaas komt,
dan hebbe ze gien cente'. \\

Een variant van dit rijmpje luidde:
'Op Zendaik deer benne ze raik,
deer drage ze gouwe kappe.
Maar 's avens as de vraiers komme
den benne `t ouwe lappe`.

Gemeentewapen Zaandijk. Bron Wikipedia

Het dorp Zaandijk maakte tot 1811 bestuurlijk deel uit van de Banne van Westzanen, dientengevolge had het geen eigen wapen. In 1816 koos men een gemeentewapen op basis van het banswapen. Leeuwen en velden verwisselden van kleur, waardoor het volgende wapen ontstond: 'Gevierendeeld; in het eerste en vierde kwartier een leeuw van keel (rood) in een zilveren veld, en in het tweede en derde kwartier een zilveren leeuw in een veld van keel. De leeuwen zijn naar elkaar toegewend.' Aldus de omschrijving van de Hoge Raad van Adel.

Ingeklemd tussen de Zaan, Wormerveer, Westzaan en Koog, lagen de grenzen van Zaandijk zo vast dat ze nooit een wijziging ondergingen. Afgezien van de Zaan vormden de Watermolensloot, de Watering en de Begijn- of Bagijnsloot de begrenzing. Met een oppervlakte van 209 hectare was Zaandijk een van de kleinste dorpen in de streek.

Ongeveer 50 jaar na de stichting, in 1543, had d'Vijf Broers naar schatting 75 tot 100 inwoners. Algemeen wordt verondersteld dat direct na de Spaanse tijdplugin-autotooltip__default plugin-autotooltip_bigSpaanse tijd

Lokale aanduiding voor de jaren 1572 tot en met 1576, de tijd waarin de Zaanstreek gedeeltelijk door troepen in Spaanse dienst bezet was. Feitelijk is het een foutieve naamgeving van de eerste jaren van de opstand in de Nederlanden tegen de toenmalige vorst, van 1578 af de bevolking ging toenemen, zoals dat ook in de andere Zaangemeenten het geval was. Het is echter onbekend hoe deze toename in Zaandijk verliep. Pas van 1742 af zijn betrouwbare gegevens beschikbaar. In dat jaar woonden er naar schatting 1291 personen.

Opmerkelijk is dat het aantal inwoners in de 18e eeuw nog toenam, terwijl elders algemeen een teruggang plaats had. Van der Woudeplugin-autotooltip__default plugin-autotooltip_bigWoude, Ad van der

Utrecht, 11 juli 1932 - Ede, 14 juni 2008

Prof. dr. Adrianus Maria (Ad) van der Woude, Auteur van het proefschrift Het Noorderkwartier. Een regionaal historisch onderzoek in de demografische en economische geschiedenis van westelijk Nederland van de late middeleeuwen tot het begin van de 19e eeuw weet dit aan de welvarende papiermakerijplugin-autotooltip__default plugin-autotooltip_bigPapiermakerij

Zie: Papiernijverheid. in Zaandijk. In 1795 woonden er 1480 personen in het dorp en in 1811 waren er 1573 inwoners, terwijl dit aantal vier jaar later was gestegen tot 1615. Ter vergelijking: tussen 1795 en 1815 liep de totale Zaanse bevolking terug met ongeveer 3500 personen, een daling van ongeveer 3,5 procent tegenover een stijging van ruim 9 procent in Zaandijk.

De groei van de bevolking zette zich sindsdien gestaag voort. In 1869 waren er 2225 Zaandijkers, in 1899 2480, in 1930 3099, in 1940 3775, in 1950 4666, in 1960 4935, in 1970 5704 en in 1980 6181. Vervolgens nam de bevolking door een teruglopende gemiddelde gezinsgrootte iets af. Op 1 januari 1989 had de voormalige gemeente Zaandijk 5976 inwoners.

Het aantal lidmaten van de verschillende kerkgenootschappen is wat Zaandijk betreft pas van 1742 af bekend. In dat jaar woonden er bij benadering 840 gereformeerdenplugin-autotooltip__default plugin-autotooltip_bigGereformeerden

Kerkstroming, afsplitsing van de Nederlands Hervormde Kerk, met vanaf het begin een bescheiden aanhang in de Zaanstreek.

Vanaf 1834 vonden overal in Nederland afscheidingen plaats van kleine groepen protestanten die zich niet meer thuis voelden in de Nederlands Hervormde Kerk. Sinds het 'Algemeen Reglement voor het Bestuur der Hervormde Kerk in het Koninkrijk der Nederlanden' van Koning Willem I (waarin de naam Nederlands Gereformeerde Kerk was veranderd in Nederlands Hervormde…, 380 doopsgezindenplugin-autotooltip__default plugin-autotooltip_bigDoopsgezinden (Doopsgezinde gemeenten)

Protestants kerkgenootschap, broederschap, van grote betekenis in de Zaanse geschiedenis, zowel doordat de ondernemersstand sinds de 17e eeuw overwegend doopsgezind was als door het feit dat de leefgewoonten der doopsgezinden een stempel drukten op de streekmentaliteit., 25 rooms-katholiekenplugin-autotooltip__default plugin-autotooltip_bigRooms-katholieken

Naar rooms-katholieke opvatting is de kerk de door Christus ingestelde noodzakelijke maatschappij, die alle gedoopten groepeert onder de leiding van de wettige kerkelijke gezagsdragers, in het bijzonder de Paus van Rome. De kerk heeft tot doel de gelovigen behulpzaam te zijn in hun streven naar hun bovennatuurlijke eindbestemming en beschikt daartoe over een drievoudige macht, te weten wijdingsmacht, rechtsmacht ofwel de eigenlijke maatschappelijke macht, en leergezag. Met dit… en 20 lutheranenplugin-autotooltip__default plugin-autotooltip_bigLutheranen

Volgelingen van de leer van Maarten Luther in de Zaanstreek worden voor het eerst aan het begin van de 17e eeuw vermeld. Zij verenigden zich in de Evangelisch-Lutherse Gemeente. Het Lutheranisme onderscheidt zich theologisch van het gereformeerd protestantisme en de leer der doopsgezinden. Luther heeft nooit de bedoeling gehad een afscheiding van de katholieke kerk te bewerkstelligen; het aanvankelijke Lutheranisme moet dan ook als een stroming binnen de katholieke kerk worden bescho…. In 1811 was het aantal doopsgezinden gedaald tot 288, terwijl het aantal hervormden was gestegen tot 1182. Er waren nog 12 luthersen en hoewel het aantal rooms-katholieken zich meer dan verdubbeld had tot 61, bleef Zaandijk duidelijk een protestants dorp. In 1851 noteerde Van der Aaplugin-autotooltip__default plugin-autotooltip_bigAa, Abraham Jacob van der

Amsterdam, 6 december 1792 - Gorinchem, 21 maart 1857 Abraham Jacob van der Aa 1792-1857 Abraham Jacob van der Aa, 19e-eeuwse auteur en letterkundige, vooral bekend vanwege zijn twee grote woordenboeken: 'Aardrijkskundig Woordenboek der Nederlanden' dat tussen 1836 en 1854 in 14 delen verscheen en het twaalfdelige 'Biografisch Woordenboek der Nederlanden (12 delen 1852). Hij gaf zeer veel geschriften uit zoals het Aardrijkskundig Woordenboek van Noord-Brabant, de Gesch… de volgende getallen: ruim 1600 hervormden, 520 doopsgezinden en 100 katholieken.

Tegen het einde van de 19e eeuw begon zich in Zaandijk al enigszins een ontkerkelijking af te tekenen. Het was het begin van een ontwikkeling die zich zou voortzetten: in 1947 had de helft van de bevolking, 2241 van de 4467 inwoners, geen godsdienst meer. Er waren toen 942 inwoners hervormd, 381 rooms-katholiek en 537 gereformeerd, terwijl de groep 'overige kerkelijke gezindheid' 366 personen omvatte. In 1966 telde men 2739 onkerkelijken in het dorp, 55 % van de bevolking, 868 hervormden, 534 rooms-katholieken, 442 gereformeerden en 335 'overigen'.

Zaandijk had steeds een kleine gemeenteraad, met aanvankelijk niet meer dan zeven zetels. De politieke partijen kwamen hierdoor, om toch enige invloed op het gemeentelijke beleid te hebben, nogal dikwijls tot het indienen van gezamenlijke verkiezingslijsten. Dit blijkt uit de tabel met de zetelverdeling in de Zaandijker raad door de jaren heen. Slechts een partij is sinds 1913 steeds in de raad vertegenwoordigd gebleven: de SDAPplugin-autotooltip__default plugin-autotooltip_bigSocialisme

Politieke stroming, strevend naar een maatschappijvorm waarin niet, zoals in het 19e-eeuwse kapitalisme, het bezit, maar de arbeid centraal staat en onder meer gericht op gelijke ontwikkelingskansen voor alle leden van de gemeenschap. Het socialisme is sinds de tweede helft van de 19e eeuw van zeer grote en wijd verbreide invloed, ook in Nederland. De Zaanstreek had lange tijd de naam met als voortzetting na de Tweede Wereldoorlog de PvdA. Andere partijen die langdurig één of meer raadszetels bezetten, waren de Communistische Partij Hollandplugin-autotooltip__default plugin-autotooltip_bigCommunisme

Politieke stroming, met in de Zaanstreek lange tijd grote aanhang en belangrijke invloed.

Algemeen

Onder communisme wordt verstaan: een maatschappelijk stelsel waarin de productiemiddelen gemeenschappelijk eigendom zijn en waarin bij de verdeling der voortgebrachte goederen en diensten het beginsel wordt gevolgd dat elk lid van de gemeenschap daarover kan beschikken naar behoefte. Bij ontbreken van dit stelsel wordt onder communisme tevens verstaan: het streven naar die maatsch… CPH, later de CPN, de VVDplugin-autotooltip__default plugin-autotooltip_bigLiberalisme

Politieke stroming, in de Zaanstreek tot de invoering van het algemeen kiesrecht in 1919 zeer dominant aanwezig, nadien een van de vaste waarden in de plaatselijke politiek.

Algemeen

De aanduiding liberalisme staat voor een complex van theorieën over mens, staat en economie, waarbij de grondgedachte is dat ieder individu zich zo veel als mogelijk moet kunnen ontplooien, zonder dat de staat daarbij ingrijpt. Politiek streven de liberalen naar constitutioneel-parlementaire regerin… en de Protestants Christelijke Groepering PCG, al dan niet in samenwerking met de Katholieke Volks Partij KVP.

Plaatselijke groeperingen waren ook enkele malen in de gemeenteraad vertegenwoordigd. In de jaren twintig won de lokale Arbeiderskiesvereniging 'Ons Belang' een zetel en zowel in 1935 en 1939, als in 1970 kreeg een lijst Gemeentebelangen veel stemmen, zodat respectievelijk 3, 2 en 2 raadszetels werden behaald. In 1913 en 1919 haalden de Anti-Revolutionairen één zetel. Bij volgende verkiezingen in 1923 en 1927, gingen zij een lijstverbinding aan met de Christelijk-Historischen en in 1935 vormde zich de combinatie ARP-RKSP. Na de Tweede Wereldoorlog gingen ARP en CHU samen als Protestants-Christelijke Groepering PCG, een groep die sinds 1966 een gezamenlijke lijst met de KVP vormde.

Als enige Zaanse gemeente kan van Zaandijk het ontstaan precies worden gedateerd. Hendrik Pietersz., de al eerder genoemde 'Oud-Hein', vroeg en kreeg op 20 september 1494 vergunning een huis op de lage dijk te bouwen. Met zijn gezin legde hij de grondslag van het latere dorp, dat rond 1570 19 huizen telde. Deze werden in 1572-1573 allemaal door de Spanjaarden verwoest. Er volgde wederopbouw en zelfs uitbreiding. Van der Aa vermeldde dat Zaandijk in 1613 50 huizen telde, hetgeen op een bevolking van 250 tot 300 zielen wijst. Alle bebouwing stond op of langs de dijk aan de Zaanzijde. Later, toen de ruimte langs de Zaan grotendeels was volgebouwd, ging men ook woningen in de weilanden aan de overzijde van de wegsloot bouwen. Hierdoor ontstond de aanzet van de voor de Zaandorpen zo karakteristieke paden, haaks op de dijk. Molens en andere bedrijven werden zowel aan de Zaan als in het veld gebouwd.

Opmerkelijk was dat aan de zuidkant van het dorp minder paden ontstonden dan meer naar het noorden, mogelijk doordat tegenover de koopmanshuizen in de Gortershoekplugin-autotooltip__default plugin-autotooltip_bigGortershoek, de

Historische buurt te Zaandijk, sedert 1986 Beschermd dorpsgezicht. De begrenzing van het beschermde dorpsgezicht de Gortershoek bestaat uit de Zaan in het oosten, de gemeentegrens met Koog in het zuiden, de achterzijde van de bebouwing van de Lagedijk met de aanzet van enkele paden en wegen in het westen en de Willem Dreeslaan in het Noorden. Met name in het deel tussen de overtuinenplugin-autotooltip__default plugin-autotooltip_bigOvertuinen

De langs de Zaan geplaatste koopmanshuizen waren doorgaans direct aan de straat gelegen. In een niet al te groot aantal gevallen lieten de eigenaars-bewoners aan de overzijde van de straat, dus ook aan de overzijde van de er direct naast gelegen wegsloot, overtuin aanleggen. De enige resterende overtuin is nu nog de waren aangelegd. Achter de hervormde kerk groeide een karakteristiek arbeidersbuurtje in de algemeen gebruikelijke houtbouw. Dit oude bewoningspatroon bleef lang gehandhaafd. Pas in de jaren twintig van de 20e eeuw dempte men de wegsloot en werden er meer straten aangelegd. Ook de sloten langs de paden verdwenen grotendeels. In het oude dorp ontstond een wijkje in de Bredenhofplugin-autotooltip__default plugin-autotooltip_bigBredenhof, de

Voormalige concerttuin te Zaandijk, eigendom van de familie Breet. De Bredenhof was aan het einde van de 19e eeuw een uitgebreide tuin, die de heer Breet geregeld openstelde voor openbaar toegankelijke activiteiten. Ook na zijn overlijden bleven de muziektent en de kinderspeeltuin nog lange tijd bestaan. De tuin moest evenwel meer en meer wijken voor de oprukkende bebouwing. De namen Bredenhof(dwars)straat en Parkstraat herinneren aan de particuliere tuin, die in de volksmond 'he…, de tuin van Breet, en aansluitend het rode dorp, de Karl Marxstraat en omgeving, vlak voor de Tweede Wereldoorlog gevolgd door het zuidelijk deel van de Bomenbuurt.

Intussen had Zaandijk, als eerste Zaandorp, de sprong over het spoor en over de kort tevoren aangelegde Provincialewegplugin-autotooltip__default plugin-autotooltip_bigProvincialeweg (N203)

Belangrijke doorgangsweg door de Zaanstreek, die van Limmen tot het Noordzeekanaal, over het grondgebied van Krommenie, Wormerveer, Zaandijk, Koog aan de Zaan en Zaandam tot aan de Hempont loopt.

De weg, die tussen 1932 en 1934 geopend werd, zorgde mede voor het verdwijnen van het dorpse isolement. De weg werd, zoals de naam aangeeft, aangelegd op initiatief van de provincie Noord-Holland. Het toenemende wegverkeer had niet genoeg aan de bestaande verbindingen. Door de g… gewaagd. In de jaren dertig ontstond Rooswijkplugin-autotooltip__default plugin-autotooltip_bigRooswijk

Woonwijk te Zaandijk ten westen van de spoorlijn en ten noorden van de Guisweg.

Rooswijk is in twee fasen gebouwd: in de jaren '30 en in de tweede helft van de jaren '60/begin jaren '70. Rooswijk werd voor een groot deel gebouwd op de Zaandijkse vuilnisbelt, die daar vanaf het begin van de 20e eeuw was gesitueerd, in de jaren '80 was bodemsanering in de wijk noodzakelijk. in een deel van het Westzijderveld ten noorden van het Guispadplugin-autotooltip__default plugin-autotooltip_bigGuispad

Mr. D. Vis merkte over de naam Guispad nog op 'De pogingen tot verklaring zijn niet overtuigend. Er is m.i. een voor de hand liggende verklaring waar nog nooit de aandacht op is gevestigd. Paden kregen vaak de naam van de eigenaar van het eerste pand, waar het pad begon: Arie de Bruynspad, Dr Roggertspad etc. In het begin van de 17e eeuw was de kalkbrander Gaeff Jacobszoon de eigenaar van het eerste pand aan het Guispad. Waarschijnlijk heeft men het daar ontstane pad eerst Gaefspad geno…. Na de oorlog werd Rooswijk nog met een aantal straten uitgebreid, aan de westelijke rand verrees bovendien een aantal flatgebouwen.

In het oude dorp werden de laatste bouwmogelijkheden benut door een noordelijke uitbreiding van de Bomenbuurt, een nieuwbouwwijkje om de Noord en, aansluitend, met een flink aantal woningen in het Plan Donker op de terreinen van een eerdere houthandel. De verkrotte buurt Achter de kerkplugin-autotooltip__default plugin-autotooltip_bigAchter de Kerk

Naam, in de volksmond, van een buurtje te Zaandijk, westelijk, dus gerekend vanaf de de Lagedijk achter de Nederlands Hervormde kerk. Het buurtje was dicht bezet met houten arbeiderswoninkjes en een enkele stolpboerderij. Als een klein eilandenrijk, doorsneden door smalle sloten. De buurtschap ontstond in 1709/1710, toen het land aan weerszijden van de toen gegraven kreeg een nieuw gezicht doordat particulieren er, deels in zelfwerkzaamheid, houtbouw naar oud-Zaanse trant realiseerden. Hierdoor kwam een aardig buurtje tot stand, dat in zeker opzicht kan wedijveren met de Zaanse Schans.

In de jaren zeventig leek het er op dat het Westzijderveldplugin-autotooltip__default plugin-autotooltip_bigWestzijderveld

Historische naam voor het onbebouwde deel van de polder Westzaan, tussen de bebouwing van, in het westen Westzaan en in het oosten Zaandam, Koog, Zaandijk en Wormerveer. Door de aanleg van de woonwijken Houtveld, Houtwerf, Westerwatering, Westerkoog en Rooswijk, en het bedrijvengebied tussen Zaandijk en Wormerveer, toen voor het eerst Guisveld genoemd, met woningen zou worden volgebouwd. Protesten van natuur- en milieubeschermers tegen de dreigende aantasting van dit unieke brakwater-poldergebied werkten door in de beslissing van de gemeenteraad van Zaanstad om hier niet meer nieuwbouw dan tot een totaal aantal van 1300 woningen toe te staan. Met de aanleg van Rooswijk 1300 is in 1991 begonnen.

Hoewel Zaandijk bijvoorbeeld ook olieslagerijenplugin-autotooltip__default plugin-autotooltip_bigOlieslagerij en -fabricage

Belangrijke drager van de Zaanse economie, ontstaan in het begin van de 17e eeuw, na 1930 grotendeels verdwenen.

Algemeen

Een olieslagerij was een inrichting waarin door persen olie of vet werd gewonnen uit grondstoffen van plantaardige of dierlijke herkomst. Door pletten of malen, bevochtigen en verwarmen werd het materiaal in de vereiste conditie gebracht. Als men daar vervolgens druk op uitoefende, scheidde de olie zich af van de vaste bestanddelen, die dan als …, verfmolens en zagerijen telde, moet van de bedrijvigheid toch in de eerste plaats de 18e- en 19e-eeuwse papiermakerij worden genoemd. Het dorp was toen het centrum van de Zaanse papiernijverheidplugin-autotooltip__default plugin-autotooltip_bigPapiernijverheid

Belangrijke tak van nijverheid in de Zaanstreek, thans echter bijna geheel verdwenen. Lange tijd is aangenomen dat de papiermakerij in China werd uitgevonden in het jaar 105 door Ts'ai Lun. Op grond van recente archeologische ontdekkingen wordt de vinding thans rond het begin van onze jaartelling gedateerd. In de Zaanstreek is de papierfabricage een belangrijke tak van nijverheid geweest; het bestaan van circa 60 papiermolens is bekend.. Terwijl de economie in andere sectoren terugliep, floreerden juist de papiermolens. Zaandijk telde er 13, bedrijven die voor veel werkgelegenheid zorgden. Bij een papiermolen werkten vaak 60 of meer mensen. Al bestond een groot deel van hen uit laagbetaalde vrouwen en kinderen, voor de ondernemers was de papiermakerij niettemin een loonintensieve bedrijfstak. Zaandijkers bezaten niet alleen bedrijven in het eigen dorp. In 1742 hadden zij nog 23 molens elders in eigendom. Van de molens in de eigen gemeente werden de papiermolens al genoemd.

In 1731 werd in 6 molens de olieslagerij uitgeoefend. Verder waren er 3 verfmolensplugin-autotooltip__default plugin-autotooltip_bigVerffabricage

Belangrijke sector in de Zaanse economie, reeds vroeg in de 17e eeuw aanwezig. Aanvankelijk produceerden de Zaanse verfmakers uitsluitend de verfstoffen en werd de verf door de schilders zelf gemengd. Vanaf het begin van de 20e eeuw werd in toenemende mate gerede verf gefabriceerd. In de tweede helft van de 20e eeuw nam de omvang van Zaanse verfmakerij af en verdwenen de meeste Zaanse bedrijven, of verloren zij hun zelfstandigheid., 3 tabaksstampersplugin-autotooltip__default plugin-autotooltip_bigTabaksstamperij

Molennijverheid, vooral van belang aan het einde van de 18e eeuw. In de Zaanstreek werd de tabaksstamperij uitgeoefend in 83 molens, dikwijls als nevenbedrijf. In deze molens werden tabaksbladeren fijn gehakt en gestampt, waardoor snuif werd verkregen, tabaksstampers werden daarom ook wel snuifmolens genoemd, waarvan men dacht dat het een medicinale werking had. Het aantal snuifmolens in de Zaanstreek was relatief groot. Dat komt mede doordat de tabaksstamperij dikwijls als neve…, 2 zaagplugin-autotooltip__default plugin-autotooltip_bigHoutzaagmolens

Zie:

* Houtzagerij * Balkenzager * Houthandel * Juffertje, het * Molenindustrie * Paltrok * Dirk Sybrandsz * Cornelis Cornelisz. van Uytgeest * Wagenschotzagerij- en 2 pelmolensplugin-autotooltip__default plugin-autotooltip_bigPelmolens

Zie: Pellerij. en een meelmolen. Ook waren er in het dorp 2 vleethuizen voor de walvisvaartplugin-autotooltip__default plugin-autotooltip_bigWalvisvaart

Vorm van scheepvaart, toegespitst op de vangst en verwerking van walvissen. De Nederlandse walvisvaart kende een bloeiperiode van 1614 tot 1770. Aanvankelijk was het monopolie in handen van de Noordse Compagnie. Na beëindiging van het aan hen verleende octrooi in 1642 konden andere reders, waaronder Zaanse, zich gaan ontwikkelen. Door toenemende concurrentie werden grotere gebieden geëxploiteerd en ontstonden mede daardoor nieuwe technieken, zoals ijsvisserij. In de Zaanstreek kwam …, een stijfselhuis, een weefhuisplugin-autotooltip__default plugin-autotooltip_bigWeefhuis

Pand aan de Lagedijk te Zaandijk, binnendijks in het beschermde dorpsgezicht de Gortershoek. Vóór het Weefhuis ligt de Beeldentuin. Het pand dateert uit de 17e eeuw en stond aanvankelijk bekend als het Overhuis. Het was oorspronkelijk een pakhuis, behorend bij een pand aan de Zaanzijde. Meerdere personen hadden parten van het Overhuis in hun bezit., 2 kaashuizen en 24 pakhuizenplugin-autotooltip__default plugin-autotooltip_bigPakhuizen

Afzonderlijke opslagruimten voor voorraden grondstoffen, gerede producten enzovoort. Als industriestreek telde de Zaanstreek steeds een aanzienlijk aantal pakhuizen. In het kohier van 1731 werden er 286 opgesomd, benevens 8 Vleethuizen, 5 kaashuizen en 17 kaatsen (schuren zonder zolder en met schuin-aflopend dak, meestal als opslagruimte benut). In 1801 werden er alleen in Oostzaandam 45 zaadpakhuizen geteld. In 1919 verscheen de derde druk van het 'Pakhuisboek van de Zaanstreek', uit…. Met deze cijfers uit 1731 zijn niet alle molens genoemd. Pieter Boorsmaplugin-autotooltip__default plugin-autotooltip_bigBoorsma, Pieter

Koog aan de Zaan, 10 oktober 1871 - 19 september 1951 Het Pink Pieter Boorsma stamde uit een arbeidersgezin, was sociaal zeer bewogen en gold politiek gezien als anarchist. Als jongeman was hij bevriend met F. Domela Nieuwenhuis. De overlevering wil dat zij tijdens een staking bij het oliebedrijf Het Hart en De Zwaan ’s nachts getweeën in een lantaarnpaal vóór het huis van de directeur van het bedrijf klommen en leuzen riepen. Zijn opvattingen vertolkte hij later in een aantal … kwam voor Zaandijk op een totaal van 43 molens. Doordat verschillende er van in hun soms lange bestaan een ander gebruiksdoel kregen, kan voor de Zaandijkse molennijverheid het volgende overzicht worden gegeven: 13 papiermolens, 9 oliemolens, 5 pelmolens, 3 zaagmolens, 5 snuifmolens c.q. tabaksstampers, 4 volmolens, 2 blauwselmolens, 1 cacaomolen, 4 cacao-afvalmolens, 1 slijpmolen, 1 marmerslijpmolen, 1 meelmolen, 1 doppenmolen en 1 polder(water)molen.

Een overzicht van de mannelijke beroepsbevolking van 21 jaar en ouder, opgemaakt in 1811, geeft een vertekend beeld, doordat de in de papiermolens werkzame vrouwen en kinderen uiteraard niet werden meegeteld. Er werd van 244 mannen het beroep arbeider vermeld, 33 waren werkzaam in de handel, 13 in de voedingsmiddelenfabricage, 8 in diverse functies bij de papierindustrie, 8 waren betrokken bij de fabricage van zeep, oliën en vetten, 8 verrichtten overheidsdienst, 7 werkten in de kleding en reiniging, 5 in vrije beroepen en 5 bij bouwbedrijven.

In 1851 telde Van der Aaplugin-autotooltip__default plugin-autotooltip_bigAafjes, Jan Pieter

Assendelft 17 april 1911 - 14 april 1983

Aanvankelijk zuivelhandelaar te Krommenie, betrokken bij de regionale en later voorzitter van de landelijke organisatie in deze branche. Hij maakte zich sterk voor een schappelijke melkprijs. Jan Pieter Aafjes was later fractie-voorzitter en gemeenteraadslid voor de Partij van de Arbeid en geruime tijd wethouder van Krommenie, in welke functie hij tevens lid was van de Ontwikkelingsraad en bestuurslid van de de volgende bedrijven:

• 4 papiermolens, waarvan 1 met stoomkracht,
• 6 oliemolens,
• 1 korenmolen,
• 1 pelmolen,
• 2 verfmolens,
• 2 houtzaagmolens,
• 1 oliedikkokerij,
• 1 patentoliefabriek,
• 1 boekdrukkerij.

Meelmolen De Bleeke Doodplugin-autotooltip__default plugin-autotooltip_bigDood, de Bleeke

Meelmolen te Zaandijk, eigendom van Vereniging de Zaansche Molen. De windbrief werd gegeven in september 1656. Beginnende branden in januari 1911 en in juni 1922 werden tijdig geblust. In 1931 werd een elektromotor in de molen geplaatst en werden de roeden verwijderd; drie jaar later volgde de volledige onttakeling. In 1950 werd de meelmolen eigendom van is daarvan nog steeds aanwezig, alsook de boekdrukkerij van Heijnisplugin-autotooltip__default plugin-autotooltip_bigHeijnis Tsz, firma J

Drukkerij, boekhandel en gedurende een periode van 125 jaar uitgeverij van boeken in Zaandijk, later bestaand als kleine grafische onderneming onder de naam Heijnis en Schipper BV.

Het bedrijf werd in 1821 als boekhandel opgericht door Jan Heijnis Teuniszoon, die zich al na anderhalf jaar lettermateriaal en een handpers aanschafte om ook als drukker actief te worden. In de jaren veertig van de 19e eeuw had hij de inrichting kennelijk al zover uitgebreid dat nog volledig…. De aard van de bedrijvigheid is sindsdien ingrijpend gewijzigd. Zaandijk had als belangrijkste bedrijven binnen haar grenzen:

• cacaofabriek Cacao de Zaanplugin-autotooltip__default plugin-autotooltip_bigCacaofabriek de Zaan
  
  Cacaofabriek te Zaandijk, opgericht in 1911, is uitgegroeid tot een van 's werelds grootste cacaobonen-verwerkende industrieën. Het bedrijf werd opgericht als chocoladefabriek door de Onderlinge handelsvereniging de Onderneming te Zaandijk in april 1911 in de Wilhelminastraat.,
• margarinefabriek Friwessaplugin-autotooltip__default plugin-autotooltip_bigFriwessa
  
  Oliën- en vettenfabriek (van met name margarine) te Zaandijk: oorspronkelijk zelfstandig bedrijf (Nomafa, met werkmaatschappijen Nomafa en Fricola), vanaf 1990 werkmaatschappij van Wessanen nv, Koninklijke. De basis voor het bedrijf werd gelegd door Gerbrand Vis Hz. (zie ook:,
• metaalverwerkende fabriek Pielkenrood Vatenplugin-autotooltip__default plugin-autotooltip_bigPielkenrood
  
  Aanvankelijk smederij te Zaandijk; uit dit bedrijf kwamen Metaalwarenfabriek Pielkenrood bv en Pielkenrood Water Treatment (Holland) bv voort, beide hierna behandeld. Jacob Pielkenrood (1862-1938) was als meesterknecht werkzaam bij de Sociëteit der IJzersmederij te Zaandijk, een gemeenschappelijke onderhoudsdienst van de eigenaren van de plaatselijke molens. Door de steeds verdergaande teruggang van het molenbestand aan het einde van de 19e eeuw bood deze dienstbetrekking op den duu…,
• mayonaisefabriek Van Wijngaardenplugin-autotooltip__default plugin-autotooltip_bigWijngaardens Fabrieken bv, Van
  
  Fabriek van onder meer Zaanse mayonaise te Zaandijk. Het bedrijf werd in 1929 opgericht door J. van Wijngaarden en was oorspronkelijk gevestigd aan de Halstraat en later aan de Oostzijde te Zaandam, onder de naam Zaanlandse Oliehandel. In september 1932 werd aan de Lagedijk 270/272 te Zaandijk het pand De Kanarie gekocht. Hier werd een langzame, maar gedegen groei doorgemaakt tot het uitbreken van de Tweede Wereldoorlog.
• grafische industrie De Boer en Vink.

Enkele grotere fabrieken, zoals de lakfabriek van Jacob Visplugin-autotooltip__default plugin-autotooltip_bigVis Pz, nv Lakfabriek en Export Maatschappij v/h Jacob

Voormalig bedrijf in Zaandijk, dat zich tot 1980 heeft bezig gehouden met de fabricage van en handel in standolie, lakken, vernissen, aangemaakte verven, siccatieven en krijt, alsmede patentolie en fijne olieën. en houthandel Donkerplugin-autotooltip__default plugin-autotooltip_bigDonker & Zn., nv Houthandel v/h P.

Houthandel te Zaandijk. Tot 1970 zelfstandig, daarna gefuseerd met Houthandel P. Schipper Gzn. te Zaandam tot Donker & Schipper Houthandel bv, die vervolgens in 1985 fuseerde met Simonsz & Middelhoven (zie: Johannes (Jan) Simonsz & Zoon) Bouwspecialiteiten te Wormerveer tot zijn na de Tweede Wereldoorlog uit het dorp verdwenen. In overeenstemming met de landelijke ontwikkeling werkt nu het grootste deel van de beroepsbevolking niet meer in de sector nijverheid, maar in de dienstverlening. Was in 1930 nog 61.5 procent van alle werkzame Zaandijkers betrokken bij de nijverheid, in 1974 was dat percentage tot 47.1 procent gedaald en in 1988 was het nog maar 29.9 procent.

In 1974 betrof deze opgave 1444 werkenden, in 1988 omvatte de telling 1382 werknemers.

Zie ook: Bestuur en rechtspraak 2.1.8plugin-autotooltip__default plugin-autotooltip_big2. Bestuur en rechtspraak van ca. 1600 tot en met 1813

2.1. Ambten, in de banne van Westzaan

Tot hiertoe zijn de veranderingen in bestuur en rechtspraak chronologisch benaderd. Dit was mogelijk omdat de banne tot het eind der 16e eeuw slechts één dorp van betekenis bevatte: Westzaan. De na deze periode talrijke ruzies tussen de opkomende gehuchten en het moederdorp Westzaan maken het wenselijk om, na globaal genomen, het jaar 1600 de verschillende ambten afzonderlijk te behandelen..

Literatuur

• Abraham Jacob van der Aaplugin-autotooltip__default plugin-autotooltip_bigAa, Abraham Jacob van der
  
  Amsterdam, 6 december 1792 - Gorinchem, 21 maart 1857 Abraham Jacob van der Aa 1792-1857 Abraham Jacob van der Aa, 19e-eeuwse auteur en letterkundige, vooral bekend vanwege zijn twee grote woordenboeken: 'Aardrijkskundig Woordenboek der Nederlanden' dat tussen 1836 en 1854 in 14 delen verscheen en het twaalfdelige 'Biografisch Woordenboek der Nederlanden (12 delen 1852). Hij gaf zeer veel geschriften uit zoals het Aardrijkskundig Woordenboek van Noord-Brabant, de Gesch… Aardrijkskundig Woordenboek der Nederlanden. Gorinchem 1851;
• Gerrit Jacob Boekenoogenplugin-autotooltip__default plugin-autotooltip_bigBoekenoogen, Gerrit Jacob
  
  Wormerveer 18 april 1868 - Leiden 26 augustus 1930
  
  Taalkundige, vooral bekend geworden door zijn academische proefschrift 'De Zaanse Volkstaal', waarop hij in 1896 in Leiden cum laude promoveerde. De hoofdinhoud van dit in 1897 uitgegeven lijvige werk wordt gevormd door het Idioticon, waarvan is getuigd dat het buiten kijf het meest volledige en best bewerkte woordenboek van enige Nederlandse streektaal is. De Zaanse Volkstaal. Zaandijk 1971;
• Pieter Boorsmaplugin-autotooltip__default plugin-autotooltip_bigBoorsma, Pieter
  
  Koog aan de Zaan, 10 oktober 1871 - 19 september 1951 Het Pink Pieter Boorsma stamde uit een arbeidersgezin, was sociaal zeer bewogen en gold politiek gezien als anarchist. Als jongeman was hij bevriend met F. Domela Nieuwenhuis. De overlevering wil dat zij tijdens een staking bij het oliebedrijf Het Hart en De Zwaan ’s nachts getweeën in een lantaarnpaal vóór het huis van de directeur van het bedrijf klommen en leuzen riepen. Zijn opvattingen vertolkte hij later in een aantal … Duizend Zaanse Molens. Wormerveer 1950;
• dr Simon Hartplugin-autotooltip__default plugin-autotooltip_bigHart, dr. Simon
  
  Zaandam 24 maart 1911 - Amsterdam 27 september 1981
  
  Zaans historicus en publicist. Hart heeft meer dan honderd publicaties op zijn naam, een groot deel daarvan betrof de economische geschiedenis van de Zaanstreek en Amsterdam. Zijn De personele quotisatie te Zaandijk, zoals die in 1742 is vastgesteld in De Zaende 1949;
• id. Geschrift en getal. Dordrecht 1976;
• Gerrit Jan Honigplugin-autotooltip__default plugin-autotooltip_bigHonig, Gerrit Jan
  
  Zaandijk 24 november 1864 - Zaandijk 22 augustus 1955
  
  Zaans historicus. Gerrit Jan Honig, zoon van Jacob Jansz Honig Jr en Neeltje Mulder, moet als kind al belangstelling voor de geschiedenis van de Zaanstreek hebben gekregen. Hij werd directeur van een boekhandel en drukkerij De Zaanse burgemeesters sedert 1814. in De Zaende 1951;
• Gosse Oosterbaanplugin-autotooltip__default plugin-autotooltip_bigOosterbaan, Gosse
  
  Koog aan de Zaan, 11 januari 1911 - Krommenie 1989
  
  Gosse Oosterbaan, burgemeester van Zaandijk van 1964 tot 1970 en Krommenie van 1970 tot 1974, directeur van coöperaties (1940-64), wethouder te Koog aan de Zaan (1958-64); ook amateur-historicus. Gosse Oosterbaan werd geboren in een politiek actief arbeidersgezin.. Dat goede oude Zaandijk. Zaandam 1971;
• id.. Tussen Leven en Dood. z.p. 1979;
• Henri Nicolaas ter Veen ea.. Problemen der samenvoeging van Zaangemeenten. Haarlem 1941;
• dr. Margaretha Adriana Verkadeplugin-autotooltip__default plugin-autotooltip_bigVerkade, dr. Margaretha Adriana
  
  Zaandam, 16 augustus 1908 - Koog aan de Zaan, 1986
  
  Historica, schrijfster van enkele belangrijke publicaties over de Zaanstreek.
  
  Margaretha Verkade begon op latere leeftijd met een studie sociale geografie aan de Gemeente Universiteit in Amsterdam. De Tweede Wereldoorlog dwong haar deze studie geheel zelfstandig te voltooien. Zij promoveerde in 1952 aan de Rijksuniversiteit van Groningen bij de hoogleraar B. Slicher van Bath op het proefschrift 'De opkomst van… Den derden dach. Alkmaar 1982;
• D. Vis. De Zaanstreek. Leiden 1948;
• Id. en J. Vis JCz.. Vis a Saandyk. Zaandijk 1974;
• Adrianus Maria 'Ad' van der Woudeplugin-autotooltip__default plugin-autotooltip_bigWoude, Ad van der
  
  Utrecht, 11 juli 1932 - Ede, 14 juni 2008
  
  Prof. dr. Adrianus Maria (Ad) van der Woude, Auteur van het proefschrift Het Noorderkwartier. Een regionaal historisch onderzoek in de demografische en economische geschiedenis van westelijk Nederland van de late middeleeuwen tot het begin van de 19e eeuw. Het Noorderkwartier. Utrecht 1983;
• Jan Pieter Woudt, Achter de Kerk gaat nooit verloren, Zaandijk 1989;
• Zaanstreek in cijfers 1974, Zaanstad 1975;
• Zaanstad in cijfers 1988, Zaanstad 1989.

* Assendelftplugin-autotooltip__default plugin-autotooltip_bigAssendelft

Voormalige zelfstandige gemeente, sinds 1 januari 1974 deel uitmakend van Zaanstad. De samenvoeging stuitte bij de bevolking op grote weerstand. Assendelft wenste deze niet en bepleitte samen met Krommenie een gemeente Krommenie-Assendelft. De rijksoverheid besliste evenwel anders. * Jispplugin-autotooltip__default plugin-autotooltip_bigJisp

Tot 1991 zelfstandige gemeente, ten oosten van de Zaan, op de grens van Zaanstreek en Waterland. Het dorp is, gezien zijn verleden, te beschouwen als behorend bij de Zaanstreek. Jisp is met nog geen duizend inwoners verreweg het kleinste dorp binnen deze Zaanstreek. De buurtschap Spijkerboor behoorde bij de gemeente Jisp. Vóór 1940 was een groot deel van de inwoners voor wat hun inkopen betreft op Purmerend aangewezen. Dit kwam vooral door het ontbreken van voorzieningen in de eigen plaats… * Knollendamplugin-autotooltip__default plugin-autotooltip_bigKnollendam

Voormalige dam aan de noordkant van de Zaan, die voorkwam dat vloedwater uit de Schermer vanuit het noorden de Zaan instroomde. De dorpen Oost- en West-Knollendam zijn naar deze Dam genoemd.

Het is niet precies bekend wanneer de Knollendam werd aangelegd. Zeker is dat dit in de 14e eeuw gebeurde, volgens * Koog (aan de Zaan)plugin-autotooltip__default plugin-autotooltip_bigKoog (aan de Zaan)

Voormalige zelfstandige gemeente ten westen van de Zaan, ten noorden van Zaandam, ten zuiden van Zaandijk, sinds 1 januari 1974 deel uitmakend van Zaanstad. Tot in de Franse tijd was Koog bestuurlijk deel van de Banne van Westzaan; de invloed van Koog daarin was gering. Ofschoon niet geheel zeker, wordt aangenomen dat de gemeente Koog aan de Zaan per 1 augustus 1811 zelfstandig werd (zie: * Krommenieplugin-autotooltip__default plugin-autotooltip_bigKrommenie

Voormalige zelfstandige gemeente in het noorden van de Zaanstreek, per 1 januari 1974 opgegaan in Zaanstad. Na Zaandam in omvang de tweede gemeente van de streek. De samenvoeging tot Zaanstad leidde in Krommenie tot veel protesten. Krommenie wenste deze niet en bepleitte samen met Assendelft een gemeente Krommenie-Assendelft. De rijksoverheid besliste evenwel anders. Krommenie zelf is feitelijk ook een samenvoeging van een aantal woonkernen. Naast Krommenie behoren ook het tot 1816 ze… * Krommeniedijkplugin-autotooltip__default plugin-autotooltip_bigKrommeniedijk

Klein dorp in de gemeente Zaanstad, deel van Krommenie.

Krommeniedijk bestaat feitelijk uit een lage dijk langs het voormalige Kromme IJ (Crommenije). De geschiedenis van Krommeniedijk is niet los te zien van die van Krommenie. Het is niet bekend welke bewoningskern er eerder was. Volgens * Westzaanplugin-autotooltip__default plugin-autotooltip_bigWestzaan

Westzaan was van 1811 tot 1974 een zelfstandige gemeente, daarna de naar inwonertal kleinste deelgemeente van Zaanstad. Westzaan was het hoofddorp van de eerdere Banne van Westzaan als zodanig een van de oudere nederzettingen in de streek en zelfs het moederdorp van de westelijk aan de Zaan gelegen, later tot Zaanstad verenigde gemeenten (West-)Zaandam, Koog, Zaandijk en Wormerveer. * Wormerplugin-autotooltip__default plugin-autotooltip_bigWormer

Voormalige zelfstandige gemeente, die steeds is beschouwd als behorende tot de Zaanstreek maar - althans bestuurlijk sinds de jaren '80 voornamelijk op Waterland georiënteerd raakte. Het dorp verweerde zich eerder, in het begin van de jaren '70, met succes tegen de * Wormerveerplugin-autotooltip__default plugin-autotooltip_bigWormerveer

Voormalige zelfstandige gemeente, sinds 1 januari 1974 deel uitmakend van Zaanstad. Het dorp kent een betrekkelijk korte geschiedenis; de eerste bewoning is ontstaan in de onmiddellijke nabijheid van het Zaan- of Wormerveer, een oud grafelijk veer naar Wormer, dat al in de 14e eeuw aanwezig was. Deze eerste paar huizen groeiden aanvankelijk zeer langzaam in zuidelijke richting langs de Zaanoever. Het gehucht werd 't Saen genoemd en maakte deel uit van de * Oostzaanplugin-autotooltip__default plugin-autotooltip_bigOostzaan

Zelfstandige gemeente binnen de Zaanstreek, een van de drie Zaanse dorpen die in 1974 niet bij de samenvoeging tot Zaanstad werden betrokken. Hoewel de oorspronkelijke bewoners - zoals nog aan de klank van het plaatselijk dialect valt te horen - Waterlanders zijn geweest, behoort Oostzaan historisch tot de Zaanstreek. De naam zegt dat trouwens al. * Zaandamplugin-autotooltip__default plugin-autotooltip_bigZaandam

Voormalige zelfstandige gemeente, die zowel wat betreft inwonertal als economische betekenis de belangrijkste bewoningskern van de Zaanstreek vormde. Zaandam ontstond in de Franse tijd door de samenvoeging van Oostzaandam en Westzaandam, bij keizerlijk decreet van 21 oktober 1811. Daarbij werden aan de nieuwgevormde gemeente stadsrechten verleend. Per 1 januari 1974 verloor Zaandam zijn zelfstandigheid bij de * Zaandijkplugin-autotooltip__default plugin-autotooltip_bigZaandijk

Voormalige zelfstandige gemeente in het centrum van de Zaanstreek. Sinds 1 januari 1974 deel uitmakend van de gemeente Zaanstad. Het bestuurlijke centrum van de nieuwe stad was lange tijd in Zaandijk (Bannehof) gevestigd. Zaandijk behoort tot de jongste dorpen van de Zaanstreek.